"Fühlst du nicht an meinen Liedern, dass ich eins und doppelt bin?" Kulturelle Hybridität in Goethes "West-Östlichen Divan"

Abstract

Życie i twórczość Johanna Wolfganga Goethego przypadła na okres tworzenia się niemieckiej tożsamości narodowej, która na przełomie XVIII-go i XIX-go wieku - między innymi pod wpływem wojen napoleońskich - przechodziła transformację od koncepcji kulturowej jedności do politycznego nacjonalizmu. W czasie, gdy pod koniec ery Napoleona młodzi pisarze niemieccy poddawali się skierowanej przeciw Francji fali patriotycznego uniesienia i sławili w poezji narodowej wyższość niemieckości nad wszelką obcością, wiekowy już wówczas Goethe stworzył cykl wierszy pod tytułem Dywan Zachodu i Wschodu. Powstał on pod bezpośrednim wpływem przetłumaczonego w 1814 r. na język niemiecki Dywanu Hafiza. Goethe odkrywa średniowieczną poezję Wschodu i nadaje jej najwyższą artystyczną rangę. Stara się dorównać Hafizowi i - nigdy nie zetknąwszy się z prawdziwym Islamem - twierdzi, iż sam jest muzułmaninem. Wiadomo także, że inspiracją Dywanu Goethego była również miłość leciwego już poety do młodej Marianny von Willemer, żony przyjaciela Goethego - ma być ona autorką co najmniej kilku wierszy cyklu. Jednocześnie pisarz nie rezygnuje ze zwrotu ku miłości homoseksualnej, ubranej w kamuflaż stosunku mistrza do ucznia. Artykuł zadaje pytanie, czy możliwe jest, aby wieszcz narodowej literatury niemieckiej odrzucił swe korzenie kulturowe i przejął wzorce orientu. Za podstawę teoretyczną posłużyła koncepcja tożsamości postkolonialnej, rozwinięta przez Homi K. Bhabhę. Według Bhabhy tożsamość nie jest trwałą i stałą wartością, lecz zmienia się z biegiem czasu i pod wpływem różnych czynników: podlega procesowi 'negocjacji. Na podstawie wybranych ksiąg Dywanu oraz konkretnych wierszy ukazano, że poeta, będący bohaterem i jednocześnie podmiotem lirycznym cyklu, zmienia swoje tożsamości. Istotne jest zarówno zakorzenienie w zachodniej (konkretnie niemieckiej) kulturze chrześcijańskiej, jak'i w kulturze greckiego i rzymskiego antyku - jak wiadomo, w dotychczasowej twórczości Goethego niezwykle ważnej - i wreszcie w nowo odkrytej sztuce orientalnej. Jednocześnie zlewają się w jedność postacie poety i ukochanej, w Dywanie otrzymują oni imiona Hatem i Sulejka, jednak nie ulega wątpliwości, że kryją się za nimi Goethe i Marianne von Willemer. Ta koncepcja wielości przypomina rozwiniętą przez Bhabhę teorię mimikry. W konsekwencji stworzył Goethe „trzecią przestrzeń”, w której Zachód i Wschód wciąż się wzajemnie przenikają i żadna z kultur nie wydaje się dominować.