Author's strategy and moral values in Ján Johanides' fiction

Abstract

Prozaik Jan Johanides zajmuje od lat sześćdziesiątych w prozie słowackiej wyjątkową (choć niezbyt eksponowaną) pozycję autora-filozofa, co zresztą zauważono także w krytyce europejskiej. Zwyczajowo już proza Jahanidesa jest traktowana jako tekst, w którym przejawiają się wyraźnie mechanizmy autorskiej strategii zarówno w planie kompozycyjnym, w „filozofii” postaci literackich oraz w etycznej orientacji wobec konfliktów ewokowanych w akcji z retrospektywnego punktu widzenia, ale - parodoksalnie - nie ograniczonych czasowo. Taka strategia narracyjna określa przede wszystkim usiłowanie autora, by niejednoznaczne przejawy społecznych działań (wojna, przestępstwo, krzywda) nie były przemilczane i nie zostały poza moralną oceną nie tyle z powodu ich prawnych i legislacyjnych elementów lecz za sprawą misterium niezapominania. W prozie Johanidesa ponad normy prawne wyrastają jednostkowy czas i osobnicza pamięć, która nb. nie daje się sprowadzić do egzystencji jednego tylko człowieka. Uniwersum pamięci wchłania zarówno empiryczne oraz historyczne doświadczenia jak też intensywne wspomnienia postaw ludzkich (indywidualnych, historyczno-społecznych) w złożonych życiowych oraz moralnych sytuacjach. Bohaterowie Johanidesa stanowią element dominujący w konstrukcji zdarzeniowej, zaś akcja modelowana jest wedle zasady ciągłego powrotu do przeszłości. Postaci te nie poszukują rozstrzygnięć doświadczanych już dawniej, ponieważ już poniosły karę za czyn ongiś popełniony i kara ta w końcu ich nie interesuje. Są przekonane, że nic się nie zmieniło, nic się nie wyjaśniło za sprawą kary. Bohaterowie ci dokładnie koncentrują się na przejawach, zmianach oraz niebezpieczeństwie - rzec by można - nieograniczonej obecności zła. W filozoficznej koncepcji autora zło wykracza poza przeżywanie, ogólnych interpretacji etycznych przyjmując pozycję dostarczyciela norm na życie, na przeżywanie, działanie i konkretne czyny. Johanides nie demonizuje zła ani też nie stara się moralizować. Obecność zła i jego nosicieli jest dla niego przedmiotem literackiego „eksperymentu”. Pragnie określić jaką ono (sc. zło) przyjmuje formę, kto lub co to jest, czego moźemy się o nim dowiedzieć, jakie są jego cele, do jakiego stopnia jest niebezpieczne. W prozie Johanidesa nie walczy się ze złem, raczej - jak sądzi autor - należałoby je zrozumieć, iść na kompromis, pogodzić się z nim w końcu, ponieważ nie da się inaczej żyć z ludźmi i wśród ludzi. W materiale fabularnym prozy Johanidesa wyłaniają się i kształtują sytuacje, w których postać jest uwikłana w takie relacje, kiedy zło (tożsame ze sposobem przeżywania i przyczyną spójności osobowej uwikłanej w przeszłość), staje się elementem dominującym w płaszczyźnie egzystencjalnej, zaś w płaszczyźnie moralnej posiada tylko wartość sekundarną.