| dc.description.abstract | Prozaik Jan Johanides zajmuje od lat sześćdziesiątych w prozie słowackiej
wyjątkową (choć niezbyt eksponowaną) pozycję autora-filozofa, co zresztą zauważono
także w krytyce europejskiej. Zwyczajowo już proza Jahanidesa jest traktowana jako
tekst, w którym przejawiają się wyraźnie mechanizmy autorskiej strategii zarówno w
planie kompozycyjnym, w „filozofii” postaci literackich oraz w etycznej orientacji wobec
konfliktów ewokowanych w akcji z retrospektywnego punktu widzenia, ale -
parodoksalnie - nie ograniczonych czasowo. Taka strategia narracyjna określa przede
wszystkim usiłowanie autora, by niejednoznaczne przejawy społecznych działań (wojna,
przestępstwo, krzywda) nie były przemilczane i nie zostały poza moralną oceną nie tyle
z powodu ich prawnych i legislacyjnych elementów lecz za sprawą misterium niezapominania.
W prozie Johanidesa ponad normy prawne wyrastają jednostkowy czas i osobnicza
pamięć, która nb. nie daje się sprowadzić do egzystencji jednego tylko człowieka.
Uniwersum pamięci wchłania zarówno empiryczne oraz historyczne doświadczenia jak
też intensywne wspomnienia postaw ludzkich (indywidualnych, historyczno-społecznych)
w złożonych życiowych oraz moralnych sytuacjach. Bohaterowie Johanidesa stanowią
element dominujący w konstrukcji zdarzeniowej, zaś akcja modelowana jest wedle
zasady ciągłego powrotu do przeszłości. Postaci te nie poszukują rozstrzygnięć
doświadczanych już dawniej, ponieważ już poniosły karę za czyn ongiś popełniony i kara
ta w końcu ich nie interesuje. Są przekonane, że nic się nie zmieniło, nic się nie wyjaśniło
za sprawą kary. Bohaterowie ci dokładnie koncentrują się na przejawach, zmianach
oraz niebezpieczeństwie - rzec by można - nieograniczonej obecności zła. W filozoficznej
koncepcji autora zło wykracza poza przeżywanie, ogólnych interpretacji
etycznych przyjmując pozycję dostarczyciela norm na życie, na przeżywanie, działanie i
konkretne czyny. Johanides nie demonizuje zła ani też nie stara się moralizować.
Obecność zła i jego nosicieli jest dla niego przedmiotem literackiego „eksperymentu”.
Pragnie określić jaką ono (sc. zło) przyjmuje formę, kto lub co to jest, czego moźemy
się o nim dowiedzieć, jakie są jego cele, do jakiego stopnia jest niebezpieczne. W prozie
Johanidesa nie walczy się ze złem, raczej - jak sądzi autor - należałoby je zrozumieć,
iść na kompromis, pogodzić się z nim w końcu, ponieważ nie da się inaczej żyć z ludźmi
i wśród ludzi. W materiale fabularnym prozy Johanidesa wyłaniają się i kształtują
sytuacje, w których postać jest uwikłana w takie relacje, kiedy zło (tożsame ze
sposobem przeżywania i przyczyną spójności osobowej uwikłanej w przeszłość), staje się
elementem dominującym w płaszczyźnie egzystencjalnej, zaś w płaszczyźnie moralnej
posiada tylko wartość sekundarną. | pl_PL |
