Tekst w tekście i o tekście

Abstract

Autorka w oparciu o bogatą literaturę na temat parentezy we współczesnym języku polskim poszukuje narzędzi do rozpoznania parentez w starych tekstach, do których odbioru brakuje nam kompetencji językowej, a przy tym — nie jesteśmy w stanie skorzystać ze wskazówek prozodycznych (te są istotną właściwością parentez). Przyjmuje za Maciejem Grochowskim, że parenteza to wyrażenie stojące w interpozycji, korzysta ze wskazówek, jakie niosą znaki interpunkcyjne (choć inne niż dzisiejsze), bierze pod uwagę człony konstytutywne wtrąceń (verba dicendi), podpowiedzią we wskazywaniu parentezy w starym tekście jest zbieżność ze znanymi nam do dziś konstrukcjami (np. że tak powiem). Należy podkreślić, że w rozpoznaniu parentezy w tekście wieków przeszłych nie wystarcza jedna wskazówka, zazwyczaj krzyżują się one ze sobą i wzajemnie dopełniają. Poszukiwanie parentez dało okazję do odkrycia takich typów, których nie ma w polszczyźnie (z czyli, rzekę i mówię), dało okazję do wnioskowania o istnieniu parentez nawet wtedy, gdy nie zostały odnotowane, np. zaiste, zawierne, na wzór wtrąceń z za pewne ‘jako pewne’. Parentezy stały u źródeł niektórych partykuł — epistemicznych (np. niewątpliwie, z pewnością, pewnie), generalizujących (np. generalnie, ogólnie), konkluzywnych (dokładnie, innymi słowy, mianowicie), także partykuł uzupełnienia (na dodatek, w dodatku, ponadto). Tym samym artykuł jest dalszym ciągiem zagadnień poruszanych w monografii U źródeł polskich partykuł. Derywacja funkcjonalna, przemiany, zaniki (Katowice 2015).

On the basis of ample literature devoted to parenthesis in the modern Polish language, the author seeks the instruments for the recognition of instances of parenthesis in old texts, in the study of which we lack linguistic competence, and in the study of which we lack prosodical hints (these constitute a substantial property of parenthesis). After Maciej Grochowski, it assumes that parenthesis is an expression which occurs in interposition, it uses the hints which are provided by punctuation signs (even though the latter differ from the ones that are used today), it takes into account the constitutive elements of interjections (verba dicendi). A hint in the indication of parenthesis in an old text is the convergence with the constructions which are familiar to this day (e.g. że tak powiem [ut ita dicam]). One should emphasize that one hint is not sufficient in the recognition of parenthesis in a text which was written centuries ago — usually the hints cross over and supplement each other. The pursuit of parenthesis facilitated the discovery of such types which are not featured in the Polish language (with czyli, rzekę and mówię), the inference about the existence of parenthesis even when it was not registered, cf. zaiste, zawierne, after the pattern of interjections with za pewne ‘surely’. Instances of parenthesis were the sources of certain particles — epistemic (e.g. niewątpliwie, z pewnością, pewnie), generalizing (np. generalnie, ogólnie), conclusion-related (dokładnie, innymi słowy, mianowicie), as well as particles of supplementation (na dodatek, w dodatku, ponadto). Thus, the article continues the problems which are discussed in the monograph entitled U źródeł polskich partykuł. Derywacja funkcjonalna, przemiany, zaniki (Katowice 2015).