Dialektyczna koncepcja konstytucji Hermanna Hellera

Abstract

Hermann Heller przynależy do grona najciekawszych teoretyków państwa pierwszej połowy XX w. Zaliczyć można go przy tym do tej ich grupy, których dzieło z zainteresowaniem i uznaniem szerszego grona czytelników spotkało się dopiero po śmierci autora. Za życia pozostawał w cieniu bardziej prominentnych twórców, zwłaszcza Hansa Kelsena i Carla Schmitta, z którymi wytrwale polemizował. Celem artykuły jest prezentacja koncepcji konstytucji H. Hellera, której zarys przedstawił w niedokończonej i wydanej pośmiertnie pracy Nauka o państwie (Staatslehre). Koncepcja ta zawiera wszystkie najważniejsze elementy jego ogólnej teorii państwa. Jej sedno sprowadzić można do dialektycznego związku zachodzącego pomiędzy państwem a społeczeństwem. Konsekwencją tego jest założenie, że nauka o państwie jest nauką społeczną. Oznacza to, że wszelka refleksja na temat państwa musi mieć głębokie zakorzenienie w konkretnej rzeczywistości społecznej. Samo państwo to bowiem organizacja życia społecznego, która powstaje w określonym momencie i podlega ciągłym przemianom. Z kolei życie społeczne to przestrzeń ludzkiego działania, które ma wymiar zewnętrzny i wewnętrzny. Na ten pierwszy składają się czynniki obiektywne, takie jak procesy historyczne warunkujące rzeczywistość społeczną. Natomiast wewnętrzny wymiar ludzkiego działania ma charakter subiektywny i obejmuje sferę naszych przeżyć, emocji czy myśli. Stąd główna funkcja państwa polega na zagwarantowaniu relatywnego porządku społecznego poprzez okiełznanie dynamiki życia społecznego. Ma zarazem zapewnić odpowiedni poziom homogeniczności pluralistycznego społeczeństwa. Innymi słowy, z nieuporządkowanej masy ma stworzyć uporządkowane społeczeństwo zorganizowane w państwo. H. Heller naliczył aż pięć możliwych sposobów definiowania konstytucji. Dwa z nich miały charakter socjologiczny, a trzy były natury prawnej. Mnogość tych definicji i ich różnorodność metodologiczna utwierdziły go tylko w przekonaniu, że konstytucja jest zjawiskiem dialektycznym i tylko poprzez nierozerwalny związek sfery faktycznej z normatywną można oddać jej istotę.