Some functions of literary allusion in "Kwiaty polskie"

Abstract

Jedną z cech poematu dygresyjno-narracyjnego jest szczególna literacka atmosfera przejawiająca się m. in. zwłaszcza w częstym użyciu aluzji literackiej. Kwiaty polskie Juliana Tuwima pełne są takich aluzji — zgodnie zresztą z tradycjami tego gatunku literackiego. Aluzje literackie występujące w Kwiatach polskich zarówno w narracyjnym, jak i dygresyjnym wątku stanowią ogniwo łączące. Aluzje te są różnorodne, poczynając od zwięzłych, drobnych uwag dotyczących jakiegoś utworu literackiego lub autora, cytatów i parafraz, a kończąc na komentarzach do omawianego dzieła. Aluzja literacka może być liryczna, retoryczna bądź dyskursywna. 1: Kwiaty polskie zawierają przeszło 50 aluzji literackich, pełniących 6 różnych funkcji (przy czym niektóre aluzje pełnią kilka funkcji równocześnie): 1. Autocytat, służący wypowiedzi odautorskiej. 2. Funkcja upiększająca. Aluzje tego typu służą przede wszystkim celom zdobniczym, nie wpływając w najmniejszym stopniu na sens ani na jasność wywodu tych partii tekstu, w których występują. 3. Dzieło literackie jako dzieło sztuki. Tuwim cytuje w takich wypadkach dzieła, które uważa za wyraz polskiej kultury literackiej. Są to: popularne piosenki, przygodowa literatura dla dzieci, felietony Wiecha, Czarna wiosna Słonimskiego. Cytowane tu utwory traktowane są nie jako dzieła literackie w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz jako cenne wartości kultury zagrożonej zniszczeniem. Tuwim pragnie je w ten sposób ocalić od zagłady. 4. Aluzja polemiczna. Aluzja literacka może służyć jako „broń” w sporze literackim. W Kwiatach polskich wiele aluzji typu retorycznego odnosi się do pisarzy tzw. „prawego skrzydła”, których Tuwim atakuje za poglądy polityczne. Interesujący zwłaszcza jest w tej kategorii polemicznej cykl trzech aluzji do Pana Tadeusza. Tuwim prowokacyjnie posługuje się cytatami z tego poematu, aby dowieść polskości Żydów. 5. Metapoezja. Aluzje metapoetyckie w Kwiatach polskich są jednym z elementów ogólnego związku z istotą poezji. Program literacki Tuwima streszcza się w zaskakującym stwierdzeniu, że życie zwykłych ludzi nie jest wcale mniej dramatyczne od życia bohaterów szekspirowskich, a przy tym trzeba by właśnie Szekspira, aby opisać tragiczne dzieje tych szarych ludzi. Potwierdzeniu tego służy fragment poematu, w którym Tuwim wprowadza cytaty z sonetu Staffa Dzieciństwo, osobiście raz jeszcze je przeżywa, komentuje i własne reakcje na te utwory nasyca dramatyzmem. 6. Funkcja „rozszerzająca”. Uważa się ją często za „normalną” funkcję aluzji literackiej. Aluzja zostaje wpleciona w tekst, aby zwykłej sprawie nadać bardziej uniwersalne znaczenie. Przykładem użycia aluzji literackiej w takiej właśnie funkcji jest zestawienie ogrodnika Dziewierskiego z Otellem. Już mniej bezpośrednio porównuje Tuwim ból swojego własnego wygnania z losem banity Leara; do tego posłużyła mu epizodyczna postać głośnego niegdyś szekspirowskiego aktora, obecnie zapomnianego. Najbardziej wyszukaną aluzją tego typu jest liryczna dygresja, która przybrała formę osobistych wspomnień i została zręcznie a subtelnie wpleciona w „pieśń” przeniesioną z Beniowskiego. Wreszcie dwie ostatnie aluzje stanowią jakby epigramy podsumowujące cały poemat. Są to: wyjątek z Cyganów Puszkina („I wsjudu strasti rokowyje / I ot sudieb zaszczity niet”), oraz z Beniowskiego (.„Próchno się w gwiazdy rozlata...”).