Understanding fantasy

Abstract

Szkice niniejszy jest zarówno próbą omówienia współczesnych badań teoretycznych nad zagadnieniem fantastyki, jak i prezentacją własnych założeń autora w rozumieniu tego terminu. Stwierdzono, iż ostatnie prace teoretyczne przeciwstawiają fantastykę dość szeroko pojętemu realizmowi. Kryterium takiego rozróżnienia jest, jak się wydaje, dość zawodne, gdyż sprowadza się ono do poszukiwania podobieństw i różnie fikcji fantastycznej z rzeczywistością realną. Konsekwencją takiego stanowiska teoretycznego jest zwykle zainteresowanie historyka literatury intencjami autora lub reakcją czytelnika, a nie samym tekstem literackim. Fantastyka i realizm uzyskują wówczas zbyt szerokie znaczenie, aby stanowić mogły wartościowe terminy analityczne. Autor zwraca uwagę na istnienie dużej liczby konwencji literackich, które są tak zróżnicowane, iż mało mówiący staje się ich podział na dwa tylko rodzaje. Stąd wypływa propozycja, by rozważać zjawiska literackie przede wszystkim na terenie poszczególnych odmian gatunkowych. Według autora fantastyka jest ściśle związana z historycznymi odmianami gatunków literackich, w których się pojawia. W przedstawionej propozycji metodologicznej założono, iż powszechny proces literacki ścierania się elementów różnych konwencji gatunkowych w trakcie historycznego ich rozwoju prowadzi czasem do przełamania praw świata fikcyjnego dotychczas w danym gatunku obowiązujących. Przełamanie to jednak jest rozpoznawane przede wszystkim przez postaci, narratora lub adresata narracji, którzy należąc do świata fikcji, świadomi są w pełni zasad jego założonego porządku. Autor osobowy natomiast lub realny czytelnik pozostają poza granicami danego Świata fikcji i ich reakcje na jakiekolwiek jego zmiany są często albo trudne do zbadania z powodu braku wiarogodnych stwierdzeń, albo w wypadku czytelnika różnią się nieraz od siebie zbyt diametralnie, aby stanowić mogły podstawę badań innych niż statystyczne. Wspomniany proces obalania dotychczasowego porządku świata fikcyjnego, ustalonego przez konwencje gatunkowe, budzi w większości wypadków znamienne reakcje bezpośrednich jego świadków (postaci, narrator), reakcje przejawiające się w zdumieniu, zdziwieniu, strachu, niewierze czy obawie. Zjawisko owo nie wiąże się bezpośrednio z podobieństwem zmienianej rzeczywistości fikcyjnej do empirii. ,,Normalność” świata fikcji jest, jak się zdaje, wartością względną. Decyduje o niej nie odczucie autora lub czytelnika, lecz wyraźnie sygnalizowany stosunek narratora, postaci lub adresata. Stąd stosunek ów mógłby być uznany za jeden z wyznaczników pojawienia się fantastyki w utworze. Zgodnie z powyższymi rozważaniami fantastykę (w wąskim rozumieniu terminu) można by określić jako przełamanie wewnętrznych praw literackich i ustalonego gatunkowo porządku świata fikcyjnego. Jest ona zwykle sygnalizowana zdziwieniem lub przerażeniem postaci tegoż świata. Wydaje się, że ustabilizowana konwencja gatunkowa rzadko idzie w parze z fantastyką. Zjawia się ona raczej w tych etapach rozwoju odmian gatunkowych, w których ustalona i tradycyjna konwencja ściera się ze zmieniającymi ją nowymi elementami. Choć dotychczasowe rozumienie fantastyki przyjęło się już szeroko, wydaje się, iż zastosowanie jej węższego znaczenia w badaniach analitycznych zgodne byłoby z potrzebą ścisłych i precyzyjnych określeń w studiach literaturoznawczych, zwłaszcza iż wiązałoby się to także z odkrywaniem funkcji fantastyki w kształtowaniu odmian niektórych gatunków, a więc jej funkcji w procesie rozwojowym . literatury.