Grande et petite métaphore

Abstract

Kłopoty z metaforą są wynikiem nie tyle różnego rozumienia terminu (jak Arystoteles i jak Kwintylian), ile nieczystego rozróżniania pojęć, np. personifikacji i animizacji, wraz z symbolem i alegorią nieraz zaliczanych do tropów. Personifikacja nie polega jak metafora na zmianie nazwy, lecz na przeobrażeniu desygnatu, pozostającej na swoim miejscu nazwy. Uosabia i ożywia się zresztą tylko pewne klasy przedmiotów, a nie ich cechy, czynności i stany. Metafora w sensie językowym ma z tymi figurami tyle do czynienia, że występuje wobec nich w funkcji służebnej, zgodnie z roztropnym sformułowaniem Arystotelesa prawiącego o „ożywieniu przedmiotów nie ożywionych przy pomocy przenośni”. Symbol zaś, alegorię i podobieństwo (parabolę) zgodnie z propozycjami Juliusza Kleinera możemy traktować jako metafory, lecz dokonane na innym poziomie organizacji dzieła literackiego niż wszelkie tzw. tropy. Są to metafory obrazów, fabuł, „treści”, dadzą się więc ulokować nie w językowej warstwie utworu literackiego, lecz w wyróżnionej przez Romana Ingardena warstwie uschematyzowanych wyglądów. Uosobieniu i ożywieniu przedmiotów służą ponadto apostrofy, majuskuły, stąd np. niesłusznie odróżnia się grecką prosopopeję od jej łacińskiej kalki, personifikacji. Metafora na usługach tych figur pełni funkcję figuratywną, tak samo zresztą jak porównanie. Komparat metafory i porównania wyjaśnia sens figury, komparans tworzy figurę. Tak zwykle bywa w utworach alegorycznych, w symbolu mogą te funkcje być rozłożone odwrotnie. Symbol i alegoria to zestroje figuralne. W metaforze stylistycznej możemy zauważyć dwie operacje: gramatyczną i semantyczną. Pierwsza polega na subwersji komparatu, który rządzi komparansem. W porównaniu jest odwrotnie. Druga polega na substytucji semantycznej, lecz rezultat tej operacji, peryfora (odnośnia) w metaforze poetyckiej, wymaga uściślenia przez wykładnik, termin franc.: exposant, łac. erponens. Można też odróżnić pod względem budowy gramatycznej i znaczenia metaforę metonimiczną (zwierciadło stawu) od peryfrastycznej (głębokie zwierciadło), która podobnie jak peryfraza desygnuje. Metafora taka, może metafraza (?), często jest oksymoronalna (mgły — blade ciemności). Metafory o jednolitych odnośniach, wraz z porównaniami o jednolitych komparansach, tworzą zestroje metaforyczne, często o funkcjach figuratywnych. Nie zawsze jednak mogą to być funkcje czysto stylistyczne. Ale jak metafora warstwy wyglądów zmienia przedstawiony przedmiot, tak też metafora stylistyczna powoduje znaczną zmianę wyglądu, choć nie tworzy jeszcze figury ani zestroju figuralnego. Można oczywiście i w nich doszukiwać się utajonych treści symbolicznych, nie będą to wówczas wszakże symbole w sensie literackim, wynikające ze świadomych założeń artystycznych.