L'Esthétique de S. I. Witkiewicz et l'avant-garde théâtrale en France

Abstract

Na początku artykułu objaśniono użycie terminów „awangarda oraz „dekadent” i ustalono zasadę porównań polegających nie na poszukiwaniu wpływów, lecz na określeniu podobieństw i różnic przy analizie dzieł sztuki, które, zrodzone w różnych krajach, oburzały współczesnych, a przez późniejsze generacje uznane zostały za prekursorskie. Następnie omówiono zasady estetyki Witkacego i jej związek z głoszonymi przez niego poglądami filozoficznymi oraz ewolucję zasad estetycznych i przyczyny porzucenia przez polskiego dramaturga twórczości teatralnej. W części dotyczącej francuskiej awangardy teatralnej ukazano rozwój tego nurtu w teatrze, który rozpoczął Alfred Jarry swoim Ubu-Roi. Kolejnymi twórcami w ramach tego nurtu byli Apollinaire oraz teoretyk tzw. teatru „nunicznego” — Pierre Albert-Birot. Potem gorszy publiczność teatr dadaistów oraz nadrealistów, przy czym trudno ustalić między nimi granicę, mimo różnych celów, a także stosowanych przez nich środków artystycznych. Kiedy porównujemy teatr Witkiewicza z teatrem wspomnianych twórców francuskich, dostrzegamy i podobieństwa, i różnice. Mają one swe źródło w filozofii wymienionych pisarzy, w ich rozumieniu teatru oraz w stosowanych przez nich środkach ekspresji. Wydaje się niezaprzeczalne, że podstawą wszystkich omawianych nurtów jest kryzys świadomości ludzkiej w obliczu „mal du siecle”; stąd dążenie do zerwania z przeszłością i poszukiwanie nowej wizji świata. Jest to zjawisko ogólne, ale w jego pojmowaniu występują poważne różnice. Większość artystycznych ruchów awangardowych nie szuka społecznych źródeł zła i nie dąży do zmian typu społecznego; świat usiłowano natomiast zmienić za pomocą sztuki. Dopiero nadrealiści starali się powiązać rewolucję w sztuce z rewolucją społeczną, ale przyniosło to tylko częściowo pozytywne wyniki; pojęcie sztuki jako procesu uwolnienia jednostki od własnej rozpaczy nie stworzyło właściwego podłoża do praktycznej działalności politycznej w myśl haseł partii komunistycznej. O ile u nadrealistów drogi sztuki i ideologii rozchodziły się, Witkiewicz starał się te dwie dziedziny połączyć. W wielu sztukach (nie mówiąc już o esejach) element ideologiczny był wyraźnie zarysowany; dotyczy to zwłaszcza podkreślenia niesprawiedliwości społecznej. Klęska Witkiewicza nie była dowodem upadku jego sztuki, ale raczej spowodowana została słabością jego systemu filozoficznego, w dużym stopniu oderwanego od rzeczywistości społecznej. W pojmowaniu roli teatru Witkiewicz z lat dwudziestych był bliski poglądom głoszonym w manifestach Antonina Artaud (z lat trzydziestych); dotyczy to przede wszystkim metafizycznych funkcji sztuki. Podobieństwa widoczne są także w dążeniu do bezpośredniego oddziaływania na widza, nie dając mu możliwości przemyśleń i refleksji w momencie odbioru sztuki. Natomiast dążenie do symbiozy wszystkich dziedzin sztuki w teatrze właściwe jest także całemu nurtowi francuskiej awangardy teatralnej. Poważne różnice widoczne są w podejściu do zagadnień narodowych. O ile 'w swoich dziełach francuscy pisarze omawianego nurtu rzadko nawiązują do problemów związanych z sytuacją ich kraju, to Witkiewicz był w pełni zaangażowany w sprawy polskiej rzeczywistości społecznej. Widzimy to nie tylko w didaskaliach, ale także w częstych polemikach dotyczących zarówno oceny przeszłości historycznej, jak i koncepcji przyszłościowych. Witkiewicz nie był rozumiany przez współczesnych i jego dzieło, uznane w kraju. dopiero pod koniec lat pięćdziesiątych, weszło do skarbca teatru światowego w latach sześćdziesiątych, tj. po okresie rozkwitu tzw. teatru absurdu. Gdyby dzieła Witkacego przełożono na języki obce w okresie międzywojennym, „zostałby on uznany za jednego z wielkich prekursorów i odnowicieli sztuki europejskiej XX wieku.