La maison des morts: notre monde, notre histoire, notre modernité? Réflexions sur Dostoïevski et Herling

Abstract

Punktem wyjściowym artykułu oraz podstawą porównania dwóch pisarzy jest zestawienie Innego świata ze Wspomnieniami z domu umarłych. Gustaw Herling opowiada w Innym świecie jak czytał w sowieckim obozie pracy książkę Dostojewskiego. Ta lektura głęboko dotknęła pisarza polskiego ponieważ zdał sobie nagle sprawę z faktu, że istnieje pewien określony związek między jego losem a losem wygnańców, których opisuje Dostojewski. W pewnym stopniu Historia pozostała nieruchoma. Herling podważa przekonanie, jakoby doświadczenie obozów koncentracyjnych było czymś absolutnie nowym, zerwaniem z dziedzictwem przeszłości, z tradycją kulturalną oraz z różnymi sposobami jej przedstawiania. Celem zrozumienia wrażenia ciągłości historycznej, wrażenia odczuwanego przez Herlinga, należy przyjąć, że Wspomnienia z domu umarłych nie są pamfletem politycznym czy też dokumentem dającym świadectwo faktów, lecz dziełem fikcji literackiej, której funkcja nie polega na przedstawianiu tego co jest, lecz tego co jest możliwe. Będąc fikcją, dzieło Dostojewskiego przekazuje czytelnikowi nową możliwość ludzkiego istnienia: życie przekształcone w bezustanny proces umierania. Właśnie ta możliwość stała się dla Herlinga czymś konkretnym i rzeczywistym, jego losem. Ukryta siła Domu umarłych stała się dla pisarza nie tylko zasadą regulującą jego życie codzienne, lecz także ostatecznym znaczeniem Historii. Właśnie dlatego Herling odczytał Wspomnienia z domu umarłych jako opowiadanie o jego własnej sytuacji egzystencjalnej oraz o sytuacji człowieka nowoczesnego. W świetle świadectwa przekazanego przez Herlinga, możemy zadać sobie szereg pytań na temat dzieła Dostojewskiego. Lecz głównym pytaniem jest następujący problem: w jakiej mierze dzieło Dostojewskiego stawia nas wobec czegoś najistotniejszego w ludzkiej kondycji, ukazując równocześnie niewypowiedzianą i ukrytą cześć nowoczesności?.