Typologische Zusammenhänge der polnischen, slowakischen und ungarischen literarischen Moderne (W. Gombrowicz, J. C. Hronský, S. Màrai)

Abstract

Zajmowaliśmy się życiem i twórczością trzech pisarzy, reprezentujących trzy narody bądź społeczności kulturowe leżące na pograniczach Wschodu i Zachodu, którzy należą do kulturowego kompleksu przestrzeni europejskiej oraz do czasów dezintegracji i niespójności osobowości ludzkiej i podmiotów twórczych, do czasu narastającej technicyzacji, do czasu wojen światowych i ich następstw. Zajmowaliśmy się trzema wielkimi postaciami kultury wieku XX, których dzieła opierają się na podobnych egzystencjalnych pytaniach i próbach ich rozwiązania: a. rozumienia osobowości jego możliwości i pojmowania jego komunikacji oraz interaktywności ze światem otaczającym (własnym czy terytorialnie obcym) b. stosunku do problemów całościowych i partykularnych c. problemu autentyczności, stylizacji oraz ich kombinowaniu d. poczuciu katastrofizmu, lęku, manipulacji oraz przemocy e. z jednej strony utożsamiania się z „niskim” z drugiej zaś eksponowanie wyłączności, „wysokiego”, ekskluzywnego i patetycznego. O pozycji człowieka Gombrowicz mówi: „Starałem się ukazać, że dla człowieka ostateczną instancją jest drugi człowiek nie zaś żadna wartość absolutna”. Odkrycie wszakże „napięć międzyludzkich jest charakterystyczne dla wszystkich trzech autorów, ukierunkowanie człowieka na transcendencję czy wartości absolutne spotykamy tylko u Hronsky'ego. Przy tym wspólnym założeniu rozwiązywania problemów twórczość S. Maraia można zaliczyć do pierwszej fazy modernizmu, psychologicznej, refleksyjnej ze słabo widzianymi czy ukrytymi rysami autobiograficznymi, z tajemnicą, z mistycznym stosunkiem do rodzimej przeszłości czy też kosmicznej i wiecznej. Przeciwko spokojnemu, postępującemu, kontynuującemu opowiadaniu Maraia Hronsky powołuje narratora - nagłego, dramatycznego dialogistę który może wtargnąć do wnętrza swoich bohaterów jak tez zwracać się do odbiorcy poprzez ironiczne inwektywy i stawianie bezpośrednich pytań. Wszakże siłą symbolu pokrywającego wielką przestrzeń powieściowych struktur, jego wieloznaczności narzuca skalę światów możliwych od podświadomego do transcendencji, co daje poczucie mitycznej celowości i całości. Najbardziej twórcza faza twórczości Hronsky'ego przypada na lata trzydzieste, kiedy pisał powieść Pisarz Gracz, niemal w czasie, kiedy Gombrowicza „wyczerpała” praca przy konstruowaniu Ferdydurke. „Przeżyciowy szok” połączony z „doświadczeniem” (z historycznym doświadczeniem własnego kraju) przejawi się w silnej konstrukcji autorskiej raz jeszcze w egzystencjalnej powieści Mistrz A. Bur (1947/48). Gombrowicz swoim świadomie wytworzonym podmiotem (z dialektyką konstrukcji i dekonstrukcji) przetwarzał problemy, które go irytowały w sposób, który przypomina widzenie Zoli, wszakże procesy psychologiczne eksponowane przez Gombrowicza można by nazwać neonaturalizmem. Katharsis wypływa tu z absurdalności istnienia. Dialektyka konstrukcji i dekonstrukcji jest wyraźna w strukturze jego utworów, gdzie jego podmiot autorski „narzuca się” geometrycznie na wszelkie przejawy instytucjonalizacji (naukę, kulturę, wykształcenie) i oponuje spontaniczną świadomość osobowości, która jest jeszcze władna poznawać przeciwko obiektywnemu, rozpoznanemu, ogólnemu. Gombrowicz należy do szczytowej fazy moderny - do awangardy, nawet ze względu na relatywny stosunek do rzeczywistości oraz własnego ja antycypuje podstawy nadchodzącej postmoderny.