Analisi di enunciati ironici nella lingua italiana della cultura e dei media tra la fine del XX secolo e l’inizio del XXI

Abstract

Di ironia ci si occupa sin dall’antichità: ancora oggi costituisce un fenomeno di ampie dimensioni, oggetto di un dibattito tutt’altro che sopito, riguardante la sua definizione e la sua identità. L’ironia è comunicazione, ma è anche gioco e strumento di ricerca filosofica; è rivoluzione ma allo stesso tempo anche tradizione retorica; sovversione, ma anche scherzo; espressione senza parole ma anche arma di difesa. Costituisce un gap, un divario tra emittente e ricevente, grazie al quale si crea una “differenza di potenziale”, una “corrente”, una forza, che parte da chi parla e tocca — o investe — l’altro termine della comunicazione ironica. Il presente lavoro prendere le mosse da un’operazione di inquadramento del fenomeno ironico per poi passare alla specifica analisi di 68 esempi; il materiale raccolto nel corpus rappresenta una ideale rassegna di espressioni ironiche in lingua italiana standard, ricer¬cate nei più vari campi mediali.

Ironią zajmowano się od starożytności. Ów aspekt komunikacji (to właśnie w tym ujęciu została ona zbadana w tej pracy), który wyrażony może być nawet bez słów, od zawsze znajduje się w centrum zainteresowań badaczy wielu różnych dyscyplin. Z tego powodu niezbędnym okazało się rozpoczęcie tych badań od kontekstualizacji ironii, zarówno w odniesieniu do obrazów potencjalnie symbolizujących podstawowe formy ironii jak i na dalszym etapie, rozwijając badania nad etymologią. Kolejnym etapem tych badań było historyczne prześledzenie różnych znaczeń terminu ironia. W ciągu kolejnych wieków, nad pierwotnym nadbudowywały się kolejne znaczenia: na początku εἰρωνεία, eironeia traktowana była jako synonim polimorficzności (πολυτροπία, politropìa, warto zauważyć, że słowo πολύτροπος — politropòs, zmienność — oznacza przebiegłość Odysa w Odysei). Na to znaczenie nałożyły się inne — hipokryzja, fałsz i udawana niewiedza; ten kto przemawia z ironią odbierany jest jako kłamca, obłudnik, ktoś kto ukrywa właściwy cel. Ironia odbierana jako element łączący się z kłamstwem, później wraz z Sokratesem staje się narzędziem odkrywania prawdy (ἀλήθεια , alèteia); jednakże w sensie klasycznym odsyła do interpretacji, a zatem do δόξα, doxa ‘domniemywanie’ raczej niż do λόγος, lògos ‘myśl, istota’ . Od starożytności aż do dzisiaj, przemierzając kolejne epoki historyczne pojęcie ironii nabierało kolejnych walorów i znaczeń kulturowych. Materiał zgromadzony w korpusie przedstawia możliwie pełny zbiór wyrażeń ironicznych we włoskim języku standardowym, wyszukane w najróżniejszych obszarach komunikacji. Obejmuje okres pomiędzy latami 70. XX wieku a współczesnością.