Old Russian graffiti as sources of weapon history: preliminary statements

Abstract

Do dyspozycji historyków staroruskiego uzbrojenia pozostaje duża liczba źró- deł. Oczywiste jest, że najważniejszą grupą są znaleziska archeologiczne. Są one w istocie najliczniejsze i dostarczają najwięcej informacji. Cenne są również uzyskane dla tego czasu informacje z pierwszych źródeł pisanych oraz niewielkich rzeźb czy ikonografii. Pomiędzy wskazanymi rodzajami źródeł wyjątkową grupę stanowi graffiti. Graffiti wyobrażające wojowników oraz pewne elementy uzbrojenia różnią się od innych przekazów ikonograficznych tym, że przedstawiają jedynie obrys obiektu z minimalną liczbą detali. Te cechy dominują w rysunkach, które mogły być wydrapane za pomocą ostrego przedmioty na każdej nadającej się do tego powierzchni, np. na monetach, kościach, wrzecionach, osełkach, materiałach budowlanych etc. Graffiti było wykonywane przez zwykłych ludzi, którzy nie posiadali specjalnych zdolności artystycznych i nie zamierzali tworzyć długotrwałych wyobrażeń. Jest jednak oczywiste, że autorzy graffiti byli całkiem dobrze obeznani z rzeczami, które przedstawiali. Stan ten wynika z faktu obcowania z tymi przedmiotami w codziennym życiu. Warto również zaznaczyć, że takie wyobrażenia były wolne lub prawie wolne od powszechnych tradycji ikonograficznych, które przesiąkały dzieła profesjonalnych wytwórców. Ten fakt jest znaczący zwłaszcza w czasach dawnej Rusi, kiedy chrystianizacja była nośnikiem nowych kanonów w ikonografii. Dlatego, pomimo trudności w interpretacji graffiti, są one ważną grupą pierwotnych źródeł przedstawiającą codzienną rzeczywistość tamtych czasów. Jak dotąd nie powstało żadne specjalistyczne opracowanie staroruskich graffiti w kontekście studiów nad uzbrojeniem. Graffiti odnoszące się do sfery militarnej dominują w okresie do XI do XIII w. Wyobrażenia te były wydrapywane na różnego rodzaju powierzchniach m.in. ścianach kościołów, różnorodnych obiektach codziennego użytku, korze brzozowej. Wszystkie znane z XI–XIII w. grafiki „militarne” można podzielić na dwie zasadnicze grupy: przedstawienia wojowników świętych (fig. 2) oraz świeckich (fig. 3–7). Na podstawie analizowanego materiału wysnuto interesujące wnioski. Graffiti przedstawiające jeźdźca pojawiają się nie wcześniej niż w XII w., co koresponduje z aktualnymi ustaleniami na temat rozpowszechnienia się taktyki walki ciężkiej konnicy w dawnej Rusi. Pomimo różnorodności przedstawień, można zauważyć bez większych trudności, że wraz ze świeckimi wojownikami ukazano takie elementy, jak: hełmy (w 14 na 19 wyobrażeń), tarcze (w 7 przypadkach) i miecze (pojawiają się 6 razy). Pozostałe rodzaje uzbrojenia wydają się być niepopularne w tego typu wyobrażeniach (interpretacja skrzyżowanych linii jako pancerza noszonego przez wojownika może być rozważana jedynie hipotetycznie). Z powyższych ustaleń można wywnioskować, że hełm, tarcza i miecz były w świadomości mieszkańców dawnej Rusi głównymi atrybutami „prawdziwego wojownika”. Niniejszy, krótki przegląd staroruskich graffiti odnoszących się do sfery militarnej pozwala zaliczyć rozważaną grupę zabytków w poczet źródeł ważnych dla historii uzbrojenia w XI–XIII w. Artykuł ten nakreśla jedynie podstawowe zagadnienia związane z interpretacją wspomnianych znalezisk. Przedstawienie bardziej szczegółowych wniosków będzie możliwe po skompletowaniu pełnego katalogu graffiti znanych z obszaru dawnej Rusi.