"Muskets and handgonnes inlaid with bone” – ornaments of hand-held firearms in the 16th–17th centuries

Abstract

Rozwój ręcznej broni palnej w XVI w. przebiegał w dwóch odrębnych kierunkach. Pierwszy to produkcja na potrzeby armii, drugi to broń wykonywana na potrzeby odbiorcy indywidualnego – szlachcica czy bogatego mieszczanina. Tutaj egzemplarze nie tylko powinny być niezawodne, ale przede wszystkim wyróżniać właściciela z tłumu jemu podobnych. W tym przypadku nie było więc miejsca na standaryzację, a raczej na kunszt i przepych zdobnictwa. Ich produkcją zajmowali się rusznikarze, sztyftarze ze snycerzami, sztyftarze-rytownicy oraz złotnicy. Wysoki kunszt ówczesnego rzemiosła widoczny jest szczególnie w przypadku zamków broni. Było to przede wszystkim rycie i wycinanie w żelazie, platerowanie innym metalem (brąz, mosiądz, srebro, złoto). Do ozdobienia nadawała się szczególnie blacha zamka kołowego, ale upiększano też poszczególne elementy składowe zamka, jak koło iskrowe czy kurek. Łoże broni też nie pozostało w zapomnieniu – wykładano je szlachetnymi odmianami surowców organicznych, jak kość, róg, masa perłowa. Obok rogu i kości tworzono także geometryczne wzory, wykonywane w wbijanych w drewno cienkich, żelaznych lub srebrnych drucikach, w których umieszczano kolorowe elementy kościane, rogowe czy perłowe. Do wykonania wartościowego łoża konieczny był odpowiedni materiał. Dominuje tu drewno liściaste, takie jak jawor, wiąz czy buk, oraz drzewa owocowe: czereśnia i gruszka, a od XVII w. także orzech. Do najprostszych motywów zdobniczych obecnych na elementach składowych broni zaliczyć można kompozycje ułożone z geometrycznie uformowanych płytek czy blaszek (różnego kształtu z rogu, kości lub z masy perłowej – niekiedy barwione na dowolny kolor). Najczęściej ozdabiano w ten sposób łoża. Z takich elementów układano dalsze kompozycje – różnokolorowe szachownice, kwiaty, gwiazdy itp. Częściej mamy do czynienia ze scenami rodzajowymi. Wydaje się, że na pierwszym miejscu należy wymienić scenki, które określiliśmy ogólnym mianem myśliwskich. Dynamiczny charakter posiadają też sceny batalistyczne przedstawiane na łożach. Czasami są to przemarsze wojsk lub pokaz musztry, niekiedy walka dwóch armii. Nie brak też wyobrażeń zamków i oblężeń. W pewnym związku z batalistyką pozostają sceny religijne, ograniczające się jednak właściwie do przedstawień Św. Jerzego walczącego ze smokiem. Bardzo popularnym motywem są także wyobrażenia fantastycznych zwierząt i postaci. „Faunę” reprezentują mityczne stwory, takie jak np. gryfy czy smoki. Ostatnia grupa tematyczna ma związek ze sztuką renesansu czerpiącej inspiracje w starożytności. Z tego względu wiele jest wyobrażeń postaci antycznych. Decydując się na zakup bogato zdobionych okazów ręcznej broni palnej, przede wszystkim starano się podkreślić osiągnięty status społeczny i wyróżnić się z licznego tłumu sobie podobnych obywateli. Z uwagi na wysoką cenę takich ekskluzywnych egzemplarzy, niejako przy okazji korzystnie lokowano kapitał. Zauważyć też należy, iż przeprowadzone zabiegi upiększające wzmacniały także walory bojowe broni, np. dzięki dodaniu okładzin łoże było bardziej odporne na działanie wilgoci, kurzu czy słońca, a wykładanie elementów składowych zamka zabezpieczało go z kolei przed żrącymi produktami spalania się prochu.