Relikty fortalicji Kretkowskich ukazane w archeologicznych badaniach ratowniczych w Zameczku koło Chodcza

Abstract

Archaeological investigations at the Podgórz-Zameczek site No. 1 were conducted in July and August 2023. The excavations were part of the conservation project for the eclectic villa, an existing residence from the early 20th century. The complex is situated on a naturally elevated hill above Mielneńskie Lake near the town of Chodecz in Kujawy. This locality was believed to be the medieval site of a fortified court, mentioned in historical documents as the “fortalice” of the Kretkowski family. This article reviews the current state of research and source studies, presenting the most recent research results. Archaeological research was carried out as part of nine excavations completed in the vicinity of the villa and two surveys conducted in the interior. Excavations positively verified the remains of a late medieval settlement in the area. They were revealed in many aspects. There was evidence of the anthropogenic nature of the motte-type conical hillfort. Fragments of late medieval pottery were found in the sand and clay embankments. Subsequently, the documentation of the stratigraphy, foundation structures, and trenches gave rise to the hypothesis that the fortified manor was located at the central point of the culmination. After its abandonment, a 20th-century complex was built on this site. In this context, the exposed stone foundation in the southern wing may be related to the earlier Gothic architecture existing in this place, as suggested by materials obtained from the fill of the revealed trenching (12c). Further remains were discovered in brick foundations exposed in the northern part, where, in addition to machine bricks, Gothic bricks were reused. The acquired material is chronologically very coherent. The examination of the remains of the vessels showed that the pottery predominantly dates back to the late medieval period, specifically the second half of the 15th–16th centuries, with approximately 10% of younger, early modern fragments. This corresponds to the date of historical descriptions, providing opportunities for a detailed development of a reference collection of ceramics for this part of Kujawy in the future.The suggested date of the court’s destruction and abandonment, associated with the Swedish cataclysm, is also supported by archaeological sources. In the layers (14b), burnt floor tiles and charred wood were found, which, together with fragments of stove tiles, indicate the last phases of the Gothic structure’s functioning, dating back to the mid-17th century. The picture of the sources of the history of material culture is complemented by archaeozoological analyses that show traces of the consumption of horned cattle and game. Finally, the research yielded answers regarding the architectural changes in the most recent phases of the existing villa, enabling the selection of appropriate conservation methods to permanently preserve the facility.

W lipcu i sierpniu 2023 r. przeprowadzono badania archeologiczne w miejscowości Podgórze-Zameczek, gm. Chodecz. Wykopaliska były częścią projektu konserwatorskiego obejmującego remont eklektycznej willi z początku XX w., nazywanej od jej pierwszego właściciela willą Kleibacha. Stanowisko archeologiczne oznaczone jako Podgórz-Zameczek nr 1 (AZP 53-47/22) jest położone na wzgórzu wyniesionym ponad Jezioro Mielneńskie. Z uwagi na naturalne walory, przedmiotową miejscowość uważano za potencjalną lokalizację późnośredniowiecznego dworu obronnego, wzmiankowanego w źródłach historycznych jako fortalicium rodziny Kretkowskich h. Dołęga.Artykuł prezentuje najnowsze wyniki badań archeologicznych w świetle przeglądu opracowań historycznych oraz na tle analiz zabytków będących rezultatem pierwszych wykopalisk przeprowadzonych w 1993 r. przez pracowników łódzkiego ośrodka badawczego (Kajzer 1997). Zaprezentowano nową bazę źródeł materialnych weryfikujących dawne poglądy i hipotezy na temat historii budowlanej dworu obronnego Kretkowskich. Przedmiotowe badania archeologiczne przeprowadzono, pokrywając zakres planowanego remontu willi. Wykonano dziewięć wykopów (wykop 1–9) założonych po obwodzie istniejącego budynku, odsłaniając jego partie fundamentowe oraz dwa sondaże we wnętrzach (S1–S2). Łączna powierzchnia badawcza wyniosła 2,6 ara.Badania pozytywnie zweryfikowały pozostałości późnośredniowiecznego osadnictwa, które przejawiały się na wiele sposobów. Ukazane w podpiwniczeniu skrzydła południowego willi starsze struktury murowane w postaci muru kamiennego zostały uznane za pozostałości masywnej budowli z połowy XV w. Na poczet tego przywołano relacje stratygraficzne wkopów fundacyjnych i ich wypełnisk (12a–12c) wraz z pozyskanym materiałem ceramicznym. Kolejne dowody odkryto w ceglanych fundamentach odsłoniętych w części północnej, gdzie oprócz cegieł maszynowych wtórnie wykorzystano cegłę palcówkę. O dawnym, rezydencjonalnym charakterze stanowiska świadczą także różnorodne elementy pieców kaflowych oraz płytki posadzkowe (14b). Baza nowych źródeł archeologicznych wynosi około 500 ułamków naczyń. Pozyskany materiał jest bardzo spójny chronologicznie i w większości zawiera się w przedziale XV–XVI w. Ceramikę przeanalizowano pod kątem technologicznym. Odpowiada to chronologii funkcjonowania obiektu wynikającej ze źródeł historycznych. Sugerowana data zniszczenia i opuszczenia dworu, związana z działaniami w czasie wojen szwedzkich, jest również poparta źródłami archeologicznymi. W warstwach odkryto pokłady zwęglonych drewien, które wraz z fragmentami kafli piecowych wskazują na ostatnie fazy funkcjonowania późnogotyckiej budowli, datowane na połowę XVII w.Obraz źródeł dziejów kultury materialnej uzupełniają analizy archeozoologiczne, które wykazują ślady spożycia bydła rogatego i zwierzyny łownej. Wreszcie badania przyniosły odpowiedzi dotyczące zmian architektonicznych w najnowszych fazach istniejącej willi, co pozwoliło na dobór odpowiednich metod konserwatorskich w celu trwałego zachowania obiektu.