Dialogues entre Freire, Wallon et Vygotsky : place et rôle de l’affectivité dans le processus éducatif

Abstract

This paper is part of a thesis of the first author, which is being supervised by the other two authors. The objective here is to reflect on the proposition of being “in the world,” seen from the perspectives of Paulo Freire, Henri Wallon and Lev Vygotsky, as well as on its affective and cultural implications for the act of teaching. For Freire (1996), the educational act is a process of deconstruction of the degradation produced by neoliberalism in contemporary societies. It is a constant, conscious struggle, an awareness by the exploited classes of the mechanisms of the dehumanization of humanity. In this context, the role and place of the teacher are constantly confronted with a socio-affective universe, impacting the way in which students get involved in the construction of meaning in the educational process. The education model called by Freire (1981) banking education, which still prevails in contemporary educational structures, is no longer sufficient to meet the current needs of the cybernetic society. Thus, the need to train professionals in relational skills has become even more evident in the present century. To better understand the psychological processes involved in constructing meanings with significant emotional content, the article refers to the theories of L. Vygotsky and H. Wallon. Wallon (1968) demonstrates that affectivity is the first mechanism by which human beings relate to the world. Vygotsky (1998) proposes that affectivity is a constitutive part of culture, which influences the development of higher psychological functions, without which genetic power would not be realized. In their research, these authors have demonstrated that affectivity and culture are essential in the construction of meanings in relational structures, undeniably marked by the presence of affects. These theorists also help us to understand that the training of teachers is strongly marked by the Cartesian modus operandi, no longer able to meet the current demands of society; by increasing the distance in the educational process, it contributes to its dehumanization. For the teacher to succeed in his or her activities, it is necessary to recognize the sociocultural variables with which he or she intends to work, to know the representational and symbolic language that this “other” already possesses, and then, from this already constructed reality, firstly to seek to establish semantic and emotional links with the surrounding reality, and secondly, with the historical-scientific culture accumulated by society. The act of establishing a relationship is in itself, an educational act, since, according to Freire, “No one educates anyone, no one educates himself, Men educate themselves, mediated by the world” (Freire 1981: 79).

Cet article s’inscrit dans le cadre d’une thèse du premier auteur, dirigée par les deux derniers auteurs. L’objectif ici est de réaliser une réflexion sur la proposition d’être dans le monde, vue à partir des perspectives de Paulo Freire, Henri Wallon et Lev Vygotsky, ainsi que sur ses implications affectives et culturelles dans l’acte d’enseigner. Pour Freire (1996), l’acte éducatif est un processus de déconstruction de la dégradation produite par le néolibéralisme dans les sociétés contemporaines. C’est une lutte constante, consciente et une prise de conscience des classes exploitées sur les mécanismes de la déshumanisation de l’Homme. Dans ce contexte, le rôle et la place de l’enseignant sont constamment confrontés à un univers socio-affectif, en impactant la manière dont les étudiant(e)s s’impliquent dans la construction du sens dans le processus formatif. Le modèle d’éducation appelé par Freire (1981) éducation bancaire, qui prévaut encore dans les structures d’enseignement contemporaines, ne suffit plus à répondre aux besoins actuels de la société cybernétique. C’est pourquoi le besoin de former des professionnels aux compétences relationnelles est devenu plus évident au cours du présent siècle. Dans cette scène, Vygotsky et Wallon sont convoqués dans cet article pour une meilleure compréhension des processus psychiques de construction de significations imprégnés d’affectivité. Wallon (1968), en démontrant que l’affectivité est le premier mécanisme par lequel l’être humain se rapporte au monde. Vygotsky (1998) en proposant que l’affectivité est une partie constitutive de la culture, qui influence le développement des fonctions psychologiques supérieures, sans lesquelles la puissance génétique ne serait pas réalisée. Avec leurs recherches, ces auteurs ont démontré que l’affectivité et la culture sont essentielles dans la construction des significations, dans les structures relationnelles, indéniablement marquées par la présence d’affects. Ces théoriciens nous aident aussi à comprendre que la formation des enseignant.e.s est fortement marquée par le modus operandi du cartésianisme, n’étant plus en mesure de répondre aux exigences actuelles de la société, en favorisant la distance entre les sujets du processus éducatif, ce qui a conduit à un mouvement de déshumanisation. Pour que l’enseignant réussisse dans ses activités, il est nécessaire de reconnaître les variables socioculturelles avec lesquelles il entend travailler, de connaître le langage représentationnel et symbolique que cet «autre» possède déjà pour, à partir de cette réalité déjà construite, chercher à établir des liens sémantiques et affectifs avec la réalité environnante, dans un premier acte, et avec la culture historico-scientifique accumulée par la société, dans un second moment. L’acte de mise en relation est en soi, a priori, un acte éducatif, puisque, selon Freire « Personne n’éduque personne, personne ne s’éduque lui-même, les Hommes s’éduquent entre eux, médiatisés par le monde » (Freire 1981 : 79).

Artykuł wpisuje się w ramy rozprawy doktorskiej pierwszego z autorów, która powstaje pod kierunkiem dwojga pozostałych. Przedmiotem artykułu jest refleksja nad propozycją bycia w świecie, z punktu widzenia trzech autorów P. Freire, H. Wallona i L. Wygotskiego, a także nad implikacjami emocjonalnymi i kulturowymi aktu nauczania. Dla Freire (1996) akt edukacyjny jest procesem dekonstrukcji degradacji, wytworzonej przez neoliberalizm współczesnych społeczeństw. Jest to nieustanna i świadoma walka, uświadomienie przez klasy uciśnione mechanizmów dehumanizacji Człowieka. W tym kontekście rola i miejsce nauczyciela są nieustannie konfrontowane ze światem społeczno-emocjonalnym, mającym wpływ na sposób, w jaki uczący się angażują się w konstruowanie sensu w procesie kształcenia. Model edukacji, zwany przez P. Freire (1981) edukacją bankową, który jest nadal modelem przeważającym w strukturach współczesnego nauczania, nie jest już wystarczający by sprostać wymogom społeczeństwa cybernetycznego. Dlatego też w dobie obecnej niezbędne jest przygotowanie profesjonalistów posiadających umiejętności interpersonalne. W celu lepszego zrozumienia psychicznych procesów konstruowania znaczeń o znacznym ładunku emocjonalnym artykuł odwołuje się do teorii L. Wygotskiego i H. Wallona.H. Wallon (1968) udowadnia, że emocjonalność stanowi pierwszy mechanizm, za pomocą którego istota ludzka ustosunkowuje się do świata. L. Wygotski (1998) natomiast twierdzi, że jest ona nieodłączną częścią kultury, ta zaś ma wpływ na rozwój wyższych funkcji psychicznych, bez których oddziaływanie genetyki nie mogłoby się wypełnić. Poprzez swoje badania, obaj autorzy udowodnili, że emocjonalność i kultura są bardzo ważne w konstruowaniu znaczeń w strukturach relacji, przepełnionych emocjami. Pomaga nam to zrozumieć, iż kształcenie nauczycieli jest silnie przesiąknięte modus operandi kartezjanizmu, który nie jest już dziś w stanie odpowiedzieć na współczesne wymagania społeczeństwa; sprzyjając powiększaniu dystansu w procesie edukacyjnym doprowadza do jego dehumanizacji. Aby nauczanie było skuteczne, niezbędne jest uwzględnianie zmiennych społeczno-kulturowych oraz reprezentatywnego, symbolicznego języka tego « drugiego » i rozpoczynając od tego dążenie do semantycznego i emocjonalnego powiązania z otaczającą rzeczywistością, a następnie, z kulturą historyczno-naukową kumulowaną przez społeczeństwo. Akt nawiązania relacji jest sam w sobie, a priori, aktem edukacyjnym, gdyż według P. Freire: Nikt nikogo nie kształci, nikt się nie kształci, Ludzie kształcą się nawzajem za pośrednictwem świata. (Freire 1981: 79).