| dc.description.abstract | Próba określenia i opisania w sposób dokładny newralgicznego punktu zależności
Gide'a od Dostojewskiego jest przedsięwzięciem skomplikowanym. Gide-
-komentator Dostojewskiego jest tyleż nieuchwytny, co Gide-piewca i widz własnego
„ja”. Trudno byłoby ustalić diachronię w ewolucji Gide'a i w rozwoju
jego związków z dziełem Dostojewskiego celem przestudiowania zjawiska „aktu
nieuzasadnionego”.
„Akt nieuzasadniony” jest widomym znakiem sprzeczności wewnętrznych,
w które popadł indywidualizm europejski w znaczeniu szerszym, oraz indywidualizm
Dostojewskiego czy Gide'a w szczególności.
Przyjmujemy, że indywidualizm jest społeczną manifestacją subiektywizmu.
Pojęcie autentyczności, przy powyższym założeniu, pozwoli nam należycie określić
i ocenić najwyższy punkt osiągnięty przez „ja”, widziany w podwójnym
aspekcie: społecznym i subiektywnym. :
Autentyczność jest próbą wyrażenia w sposób najdoskonalszy i najwierniejszy
owego „ja”, które nie chce zaakceptować siebie w społecznym zdeterminowaniu.
Autentyczność unaocznia sprzeczność i dialektykę współzależności między tym,
co indywidualne, a tym, co społeczne. Szczelina dzieląca jednostkę od społeczności
zostaje zdemaskowana poprzez pojęcie autentyczności. Zadaniem naszym
jest tedy demaskacja owej szczeliny u sprawców aktów nieuzasadnionych: Kiryłowa,
Stawrogina i Lafcadia. Każdy z nich, na swój sposób, ustala granice
autentyczności i indywidualizmu.
Pojęcie autentyczności jest jednym z najważniejszych pojęć pozwalających
zrozumieć literaturę i filozofię europejską od J. J. Rousseau do egzystencjalistów.
Zagadnienia podstawowe, które pragniemy rozważyć, mogą być sformułowane
w sposób następujący: określenie różnic zasadniczych między autentycznością
Dostojewskiego a autentycznością Gide'a, stopień wyrażalności jednej i drugiej,
stosunek, w jakim pozostaje pojęcie „aktu nieuzasadnionego” do pojęcia
autentyczności; i wreszcie: w jakiej mierze pojęcie aktu nieuzasadnionego może
być zaakceptowane bez zastrzeżeń.
Spoistość rozumienia Kiryłowa wynika z jego dumy, której powodem jest
olśnienie i przerażenie zarazem stwierdzeniem faktu, że Bóg nie istnieje. Jego
autentyczność będzie tedy maksymalnie pojętą szczerością i wiernością wobec
samego siebie. Motywacja zewnętrzna, zgodnie ze spostrzeżeniem Gide'a, jest
nieuchwytna w akcie samobójstwa Kiryłowa. Pojęcie aktu nieuzasadnionego jest
do zaakceptowania jedynie w kontekście społecznym, tzn. tam gdzie czyny są
zdeterminowane charakterem codziennym, nieautentycznym zachowań ludzkich.
Stawrogin, podobnie jak i Kiryłow, szuka boskości. Autentyczność Kiryłowa
mą charakter spokojny, wydumany. Autentyczność Stawrogina jest gwałtowna,
wszechogarniająca. Stawrogin zrozumiał, że jego nadludzka wola i siłą nie stanowią
dostatecznych argumentów na poparcie przeświadczenia o własnej boskości.
Doprowadzając do granic ostatecznych szczerość i autentyczność doświadczenia
wewnętrznego Stawrogin, jako sprawca pewnej liczby „aktów nieuzasadnionych”,
odsłania ową szczelinę, dzielącą to, co społeczne, nieautentyczność co dzienną obywateli owego rosyjskiego miasta, w którym toczy się akcja Biesów,
od tego, co indywidualne.
„Akt nieuzasadniony” u Gide'a jest próbą wprowadzenia w czyn jednej z jego
potencjalnych autentyczności. „Stan gotowości Gide'a — jak zauważa Claude-
-Louis Estève — jest przede wszystkim zwrócony ku autentyczności”.
Autentyczność Gide'a jest zjawiskiem złożonym. Jej aspekty zasadnicze to:
konieczność złamania sztywnych kodeksów moralnych oraz pragnienie uchwycenia
bytu w całej pełni życia instynktownego i wewnętrznego i wyrażenia go
w sposób spontaniczny, który byłby zaprzeczeniem skostnienia i wyrachowania.
Gide pragnie ukształtować Lafcadia jako Boga. Śmierć Fleurissoire'a jest
tedy niejako tautologicznym czynem Lafcadia, atrybutem jego boskości. Ta boskość
jest wszelako równie krucha, jak i boskość Stawrogina. Siła rodzi stan niewolnictwa,
lecz w perspektywie intersubiektywizmu rodzi także siłę. Lafcadio natrafia
na przeszkodę. Tą przeszkodą są Inni. Boskość Lafcadia jest chimerą, która
mogłaby przerodzić się w protokół policji i w akt oskarżenia, gdyby Gide-demiurg
nie czuwał nad bezpieczeństwem swego bohatera. „Akt nieuzasadniony”
jest swego rodzaju contradictio in adiecto. Można go uzasadnić, w sposób względny,
jedynie w perspektywie krańcowego subiektywizmu i autentyczności spontanicznie
zaakcentowanej. Kompromitacja konceptu wyznacza równocześnie granice autentyczności
jako przygody indywidualnej, pozostającej w konflikcie z tym, co społeczne.
„Akt nieuzasadniony” unaocznia paradoksy i granice wolności. Jest doskonałym
pendant do komedii „ja” odgrywanej przez Gide'a. Jest równocześnie
doskonałym argumentem do zrozumienia doniosłości problemów, które Dostojewski,
jako pisarz głęboko tragiczny w przeciwieństwie do Gide'a, starał się nadaremnie
rozwiązać. Autentyczność Gide'a określa się m.in. poprzez: szybki akt, jakby odcięty
od bezustannie krążącego bytu. Trudno byłoby rozpatrywać tę autentyczność
w oderwaniu od Gide'owskiego pragnienia ucieczki od wyboru, pojętego jako granica
i skostnienie bytu.
Zrozumienie paradoksów autentyczności wyrażonej poprzez „akty nieuzasadnione”
równa się zrozumieniu pewnych cech kondycji ludzkiej. Można ją scharakteryzować,
w perspektywie sartre'owskiej, nie tylko jako l'ètre pour-soi i l'ètre
en-soi, lecz również jako l'ètre-au-milieu-du-monde-pour-autrui. | pl_PL |
