Dialogue theory of a literary work

Abstract

Wśród rozlicznych teorii dzieła literackiego „jedna zasługuje dziś na szczególną uwagę i przeżywa/swoisty renesans — jest to teoria dialogowa. Za jej twórcę możemy uznać Platona, W wieku XX była rozwijana zwłaszcza przez szkołę Bachtina i w pracach Skwarczyńskiej. Opiera się ona na dialogowej teorii myślenia i mowy oraz dysponuje określonymi modelami (teoriami) dialogu. Do cech szczególnych należy zaliczyć szerokie rozumienie dialogu i literatury oraz ujmowanie utworu literackiego jako repliki, która uczestniczy w procesie dialogowym i sama jest od wewnątrz maksymalnie zdialogizowana. Artykuł charakteryzuje trzy typy relacji, jakie wiążą utwór z innymi elementami procesu dialogowego: relacje podmiotowe lokują utwór w płaszczyźnie konsytuacji, relacje kontekstowe łączą utwór z innymi replikami (utworami), relacje przedmiotowe odnoszą go do przedmiotu, o którym mówi się w utworze. W wyniku tych powiązań utwór musi być rozpatrywany jako wypowiedź: wielopodmiotowa, likwidująca role nadawcy i odbiorcy, międzyindywidualna, ściśle związana z konsytuacją, dynamizująca ją, nieautonomiczna w tym sensie, że traktuje utwór jako niegotowy, otwarty, stanowiący zawsze część większej całości. Podstawowym mechanizmem włączania i wyłączania utworu z procesu dialogowego jest mechanizm pytania i odpowiedzi. Wszystkie te własności odbijają się na „wewnętrznej” budowie utworu, który jest pytaniem i równocześnie odpowiedzią. Ma przeto charakter dwubiegunowy i hybrydyczny. Dialog wewnątrz utworu literackiego może przyjmować różny kształt w zależności od tego, jaki typ dialogu realizuje. Za Bachtinem i Skwarczyńską wyróżniamy następujące typy: dialog uprzedmiotowiony, dialog polifoniczny, dialog zawieszony, dialog poznawczy, dialog zwany instrumentacją rodzajową oraz „dialog zwany stylizacją. Artykuł wysuwa także pewne hipotezy na temat segmentacji procesu dialogowego: 1) podstawową jednostką procesu dialogowego jest dialogem, który może mieć postać albo kwestionowania, albo rozwiązywania, 2) struktura dialogemu jest podobna (izomorficzna) do struktury podstawowej repliki dialogowej, 3) rozbudowane repliki (utwory) mogą zawierać w sobie nie tylko pojedynczy dialogem, lecz wiele odcinków łańcucha dialogowego, który składa się z następujących po sobie dialogemów.