Iusti prope mater et aequi. Utilitas a interpretacja prawa rzymskich jurystów

Abstract

Przedmiotem rozprawy jest analiza roli kategorii utilitas w myśleniu prawniczym i jej wpływu na wykładnię prawa rzymskich jurystów. Badane pojęcie, które na język polski można przetłumaczyć jako „pożytek”, „użyteczność”, czy „interes”, zadomowiło się w każdej niemal przestrzeni rzymskiego prawa. Tok prowadzonych w rozprawie rozważań zdeterminowały tezy wyrażane w literaturze odnośnie do tzw. rozstrzygnięć utilitatis causa, to jest przyjmowanych przez wzgląd na tę kategorię i mających o tyle wyjątkowy charakter, że pozostawały one w sprzeczności z regułami prawa. Dwa nurty dociekań wytyczyły pytania o to, czy w tym kontekście badane kryterium wypełniała wyłącznie treść pragmatyczna oraz czy można utożsamić je z wyznacznikiem wykładni celowościowej. Inaczej niż w dotychczasowych badaniach na temat rozstrzygnięć utilitatis causa, rozważania umieszczono w szerszym kontekście intelektualnym, to jest uwzględniając antyczną myśl filozoficzną i retoryczną. Wykazano, że jurysprudencyjne odwołania ad utilitatem nie miały jedynie charakteru pragmatycznego i, obok uwzględniania potrzeb praktyki prawnej, otwierały drogę do rozstrzygnięć słusznościowych. Udowodniono ponadto, że myślenie celowościowe, powiązane z kategorią utilitas w sferze pojęciowej, determinowało całą aktywność interpretacyjną rzymskiej jurysprudencji. W konsekwencji – hipoteza interpretacji teleologicznej nie jest w stanie w pełni objaśnić unikatowości rozstrzygnięć utilitatis causa. Stwierdzono wreszcie, że naturę tych decyzji zrozumieć można jedynie przez pryzmat retorycznej teorii wykładni prawa. Status scripti et sententiae oraz status syllogismi, w których interpretację dosłowną przeciwstawiano tej zgodnej z intencją prawa lub prawodawcy, stanowią bowiem myślowy wzorzec dla przełamujących sztywne rezultaty wykładni językowej rozstrzygnięć utilitatis causa: bądź to sprzecznych z normami obowiązującymi, bądź też wykraczających poza zakres uregulowany normatywnie.