Im Banne der Sprache

Abstract

W rozprawie tej został poruszony problemowy stosunek pomiędzy słowem i obrazem, co oznacza m.in. wizualną chwiejność opisów językowych. Słowo ma większą nieokreśloność, różnorodność w ustaleniu rzeczy w porównaniu z obrazem, który w swej fizyczno-wzrokowej treści jest jednorazowo ustalony. Słowo jest jednak jedynym sposobem mówienia o obrazie, jakkolwiek mogłoby się to wydawać dla niego niedostępne. Bezpośredniość danych w obrazie barw i linii, masywność przestrzeni w rzeźbie nie mogą być przekazane symbolicznym uporządkowaniem dźwięków zwanym językiem. Ale istnieje nieunikniona ingerencja języka w naszym stosunku do sztuki: język ma strategiczną pozycję pomiędzy sztukami „od wewnątrz”; wydaje się coraz trudniejszą rzeczą uprzytomnienie sobie systemu rzeczy i obrazów, których znaczenia mogłyby powstać niezależnie od języka. Ekspansywna ta myśl o czołowej randze języka jako systemu modelującego stała się w drugiej połowie tego stulecia jednym z filozoficznych artykułów wiary. Zarodki tego poglądu znajdują się u Saussure'a, w lingwistycznej hipotezie relatywności Sapira i Whorfa, a ostatnio w ontologicznych etymologizacjach Heideggera. Także lingwistyczne dzieło rosyjskiego semantyka, Juri Łotmana, naznaczone zostało taką hegemonią języka. Łotman nazywa takie kulturowe, ustrukturowane dziedziny osiągnięć, jak malarstwo, architektura, pantomima, literatura, wtórnie modelującymi systemami, których bazą jest język — język naturalny jest prymarnym modelującym systemem, który dla nas porządkuje świat, przeznacza go do naszego spojrzenia. Pewna ilość francuskich autorów idzie w tym tak daleko, że aż dyskwalifikuje wizualną oczywistość malarskiego przedstawienia na rzecz jego językowego przedstawienia. Aktualizacja znaczenia przedstawionego w obrazie przedmiotu dokonywa się w języku, w językowych leksykalnych i gramatycznych kategoriach języka. Język zawdzięcza swoją niewątpliwie centralną pozycję faktowi, że poza językiem nie istnieje żaden system znakowy, który by dysponował wbudowanym metasystemem. Równocześnie wchodzi w języku w grę oferta znaczeń, które w dyskursywnym przebiegu rozmaicie się ujawniają, jak w procesach metaforyzacji i metonimizacji — dzięki czemu z immanentnej dynamiki systemu językowego poczynają się wyłaniać i kształtować niespodziewane powiązania i znaczenia. I obraz staje się tekstem — dzięki czemu pikturalne przedstawienie wcielone zostaje do ekspansywnej pansystemowości albo międzytekstowości. Utekstowienie jest jak tkackie krosno, w którym każde znaczenie utkane jest w znaczeniu innym; tekst jest węzłem znaczeń, który odsyła do znaczeń różnych — według różnych porządków i kodycylów kulturowych. Ogół kodycylów, które kształtują kulturę jest w podobny sposób porównywalny do tekstury — literackie, plastyczne, muzyczne, religijne, naukowe itd. teksty są jak splecione ze sobą, a oporne splątaniu, nici, wpojone jedna w drugą w tkaninie, która jest „księgą kultury”.