Powojenna literatura polska i inne teksty kultury w świetle biuletynów Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z lat 1945–1956

Abstract

W rozprawie doktorskiej przedstawiłam obraz powojennej literatury polskiej, jaki wyłania się z poufnych biuletynów urzędu cenzury. Analizowałam numery powstałe na przestrzeni jedenastu lat, między 1945 a 1956 r. Interesowały mnie przede wszystkim kwestie związane z literaturą i życiem literackim. Każdy rozdział poświęciłam odrębnemu zagadnieniu, jednak zawsze omawiałam materiał w kontekście sytuacji polityczno-kulturalnej, w jakiej powstał. W części pierwszej zatytułowanej "W poszukiwaniu definicji – czym były poufne biuletyny urzędu cenzury? Charakterystyka materiału źródłowego", przedstawiłam podstawowe informacje na temat biuletynów – cele, jakie stawiano poradnikom, ich budowę oraz charakter prezentowanego w nich materiału. Celem części drugiej pt. "Literatura oraz bieżące zjawiska literackie" była rekonstrukcja obrazu życia literackiego, jaki prezentowano w biuletynach. Interesowało mnie to, w jaki sposób omawiano piśmiennictwo, które powstawało już w powojennych warunkach geopolitycznych. Czy znajdziemy w periodykach dobrze rozpoznane strategie, jakimi „Mysia” starała się autora wychować lub wyeliminować? Czy kolejne numery pisma odzwierciedlały zmiany, jakim podlegało literackie powojnie? Na ile pisarstwo współczesne stanowiło ważny segment biuletynowych rozważań? W centrum moich zainteresowań znalazła się literatura, jednak w części trzeciej omówiłam zwięźle "Inne zjawiska kultury. Film, teatr i widowiska, radio, gry planszowe". Ciekawym przykładem na totalność PRL-owskiej cenzury jest zatrzymanie gry pt. Przygody w dżungli – planszówka została oceniona zgodnie z ówczesnymi oczekiwaniami niwelowania perspektywy kolonialnej. Na koniec głównych rozważań oddałam głos cenzorom, realizującym się na polu twórczości artystycznej – w części zatytułowanej "Przed właściwym podsumowaniem… Czyli cenzor jako artysta. Twórczość literacka funkcjonariuszy „Mysiej i okolic” przytoczyłam „dowody” na literackie zacięcie funkcjonariuszy, którzy ćwiczyli się nie tylko w trudnej sztuce kontrolowania innych, ale także w niełatwej, jak się okazuje, sztuce tworzenia własnych utworów literackich. W Podsumowaniu zsyntetyzowałam wyniki obserwacji dotyczące tego, w jaki sposób literatura (i inne dziedziny sztuki) były prezentowane na łamach tworzonych w latach 1945–1956 poufnych biuletynów dla cenzorów. Analiza materiału archiwalnego pozwoliła wysunąć wniosek, że poradniki pełniły przede wszystkim rolę normatywną, wskazując, jakie należało stosować kryteria oceniania aktualnych wydarzeń i zjawisk kultury. Dlatego też w piśmie dominowały bieżące problemy życia literackiego i kulturalnego kraju.