Artysta jako Obcy

Abstract

Trudno jest myśleć o historii Polski bez uwzględnienia procesów emigracyjnych. Wychodźstwo stanowi jedną z symptomatycznych cech dziejów naszego kraju. Polska migracja w swojej masowości jest zjawiskiem dostrzegalnym w skali globalnej. „W ruchach migracyjnych szczególnie zaznacza się obecność Polaków. Plasują się oni na czwartym miejscu po Chińczykach, Niemcach i Włochach pod względem wielkości jako społeczność narodowościowa zamieszkująca poza granicami kraju. Szacuje się, że na świecie zamieszkuje ok. 25 mln ludzi mających polski rodowód” [Chodubski 2003: 55]. Losy poszczególnych emigrantów, doświadczenia grup i całych pokoleniowych formacji tworzą skomplikowaną mozaikę, na której ujawnia się ogromna różnorodność wzorów. Dlaczego właśnie Polacy tak często i licznie opuszczają swoją ojczyznę? Powody tych wyjazdów są bardzo różne, choć, co należy podkreślić, dominują zazwyczaj czynniki ekonomiczne. Ucieczka od ubóstwa, poszukiwanie lepszych warunków do życia, a wcześniej także represje polityczne stanowiły główne powody skłaniające kolejne pokolenia Polaków do emigracji. Często przyczyny te wzajemnie się wzmacniały. Obok nich wskazać można szereg innych motywacji i okoliczności sprzyjających podjęciu takiej decyzji. Przymusowy wyjazd z kraju, ucieczka lub deportacja z jednej strony, ale i wyjazdy dobrowolne z drugiej, stały się także udziałem ogromnej grupy polskich twórców. Skala tego zjawiska zasadniczo wpłynęła na kształt polskiej kultury. Dla wielu pokoleń twórców było to jedno z kluczowych biograficznych doświadczeń, istotne nie tylko dla wyjeżdżających, ale także dla ich rodzin i bliskich. Nie dziwi więc, że znaczna część najwybitniejszych polskich dzieł sztuki powstała poza granicami naszego kraju. Biorąc pod uwagę współczesną historię Polski, należy podkreślić znaczącą skalę emigracji artystycznej. Polscy twórcy emigranci reprezentowali i nadal reprezentują wszystkie dziedziny sztuki, i w każdej z nich znajdziemy wybitne nazwiska. Grono współczesnych pisarzy i poetów emigracyjnych liczy kilkaset osób. Wśród nich bez wątpienia należy wskazać Czesława Miłosza, Witolda Gombrowicza, Leopolda Tyrmanda, Marka Hłaskę, Jerzego Kosińskiego, Henryka Grynberga. Są i tacy, którzy do pozostania za granicami zostali zmuszeni z powodu sytuacji politycznej panującej w kraju, na przykład: Aleksander Wat, Sławomir Mrożek, Janusz Głowacki, którego stan wojenny zastał w Londynie. Są także emigranci czasowi, którzy po II wojnie światowej wrócili do kraju: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, oraz tacy, którzy zdecydowali się nie wracać pomimo końca wojny lub opuścili kraj zaraz po wojnie, na przykład: Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Gustaw Herling-Grudziński, Marian Pankowski. Pod koniec lat 70. na wyjazd zdecydowali się: Włodzimierz Odojewski, Rafał Wojaczek, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak. Emigrację końca lat 90. reprezentuje między innymi Manuela Gretkowska, która ma za sobą dwa, rozdzielone reemigracją, okresy życia za granicą, pierwszy we Francji, drugi w Szwecji. Obok pisarzy polska emigracja artystyczna posiada liczną reprezentację w sztukach plastycznych oraz filmowych. W tych ostatnich największą sławą cieszy się Roman Polański, ale ważną postacią jest także Jerzy Skolimowski czy tworzący przez długie lata we Francji Andrzej Żuławski. Nie można zapomnieć także o twórcy filmowej adaptacji Krzyżaków Aleksandrze Fordzie, który w roku 1968 stał się ofiarą antysemickich czystek. Laureatem filmowego Oskara jest inny wybitny artysta emigrant Zbigniew Rybczyński. W świecie filmu od dłuższego czasu wielkim respektem cieszą się polscy operatorzy filmowi tworzący za granicą, tacy jak Janusz Kamiński czy Sławomir Idziak. Z kolei najbardziej znanym polskim malarzem, żyjącym poza krajem, jest bez wątpienia Roman Opałka. Należy też wskazać na liczną grupę wybitnych fotografów, wśród nich znajdują się: Eustachy Kossakowski, Krzysztof Pruszkowski, Mariusz Hermanowicz, Bogdan Konopka, Ryszard Horowitz, Tomek Sikora.