Narrator i narracja w polskich pamiętnikach XVI i XVII wieku

Abstract

Staropolskie pamiętniki stanowiły odzwierciedlenie świadomości narracyjnej ich autorów. Twórcy memuarów wywodzili się głównie ze szlachty i magnaterii, należeli również do dworu. Pamiętniki, diariusze i raptularze były zwierciadłem nie tylko światopoglądu twórców, lecz również ukazywały ich świadomość retoryczną, będącą efektem edukacji. Memuary XVI i XVII wieku charakteryzuje różnorodność narracji i ról pełnionych w tekście przez podmiot opowiadania. Narrator bowiem łączy funkcje narratora, autora i bohatera. Co więcej, pełni również funkcje kreatora i autokreatora oraz przewodnika po świecie przedstawionym utworu czy też świadomego twórcy własnego dzieła. Narracja pamiętnikarska stanowi specyficzny rodzaj opowiadania, w którym narrator jest tożsamy z autorem i jako narrator ukazuje fakty z własnego punktu widzenia. Autor opisuje wydarzenia, w których uczestniczył, zaś narrator bierze udział w ich literackim odzwierciedleniu. Niewątpliwie więc narrator należy do świata przedstawionego utworu i jest jego integralną częścią. Niezależnie od stopnia jawności, stanowi immanentny element dzieła. Pamiętnikarz bowiem rejestruje to, co widział lub słyszał, by dowieść własnego udziału w wydarzeniach oraz autentyzmu opowiadania. Celem pracy jest przebadanie form podawczych narracji oraz funkcji narratora w następujących memuarach z XVI i XVII wieku: Wypisaniu drogi tureckiej Erazma Otwinowskiego, Peregrynacyi do Ziemi Świętej Jana Goryńskiego, Poselstwie pana wojnickiego królowi j.m. w Warszawie Piotra Zborowskiego, Krótkim wypisaniu drogi z Polski do Konstantynopola Jędrzeja Taranowskiego, Dyjariuszu wyprawy wojennej Łukasza Działyńskiego, Dzienniku wyprawy Stefana Batorego pod Psków Jana Piotrowskiego, Autobiografii i Księgach peregrynackich Macieja Rywockiego, Peregrynacyi do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, Pamiętniku Zbigniewa Ossolińskiego, Dyjariuszu drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606 Stanisława Niemojewskiego, Dyjariuszu życia Kaspra Michałowskiego, Początku i progresie wojny moskiewskiej Stanisława Żółkiewskiego, Dyjariuszu ekspedycyjnej moskiewskiej dwuletniej królewicza Władysława 1617–1618 Jakuba Sobieskiego, Pamiętniku Samuela Maskiewicza, Pamiętniku Jerzego Ossolińskiego, Dyjariuszu Jana Antoniego Chrapowickiego, Autobiografia Bogusława Radziwiłła, Pamiętniku Jana Cedrowskiego, Pamiętniku Jakuba Łosia, Dyjariusz podróży po Europie w latach 1677 – 1678 Teodora Billewicza, Dyjariuszu wyprawy wiedeńskiej króla Jana III Marcina Kątskiego, Konotacyi Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, Pamiętniku dzieje Polski zawierający (1648–1679) Mikołaja Jemiołowskiego, Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska oraz Pamiętnikach z czasów Jana Sobieskiego Kazimierza Sarneckiego. Analiza służy rozpoznaniu swoistości rodzajów narracji oraz ról narratora. Oglądowi zostały poddane formy podawcze, w tym: prezentacja sceniczna, opowiadanie relacjonujące, opis i wypowiedzi bohaterów tak w postaci przytoczeń (mowy zależnej), jak i dialogów bohaterów (mowy niezależnej). Praca podejmuje również zagadnienie zróżnicowania temporalnego staropolskich memuarów. Przebadane zostały relacje między czasem wydarzeń, czasem narracji i „czasem tworzenia” oraz zabiegi w obrębie czasu narracji. Istotnym zagadnieniem było rozpoznanie narratora w pamiętnikach XVI i XVII wieku. Bezwyjątkowa przynależność podmiotu mówiącego do świata przedstawionego stanowi cechę dystynktywną pamiętników. W opowiadaniu pamiętnikarskim i jego formach podawczych funkcjonował narrator, który przybierał w utworze role gramatyczne i metatekstowe. Zamierzeniem było przebadanie przejawów obecności narratora w tekstach. Z tego względu zostały zaprezentowane dwa podziały: jeden — metatekstowy (systematyzacja obejmująca autora-narratora-bohatera, narratora-autora i autora-bohatera), drugi — klasyfikacja postaci narratora. Dokonana została ona zgodnie podziałem Arystotelesa według osób gramatycznych, co pozwala wyróżnić: narrację w pierwszej („ja”), drugiej („ty”) i trzeciej („on”) osobie liczby pojedynczej oraz w pierwszej (podmiot kolektywny — „my”), drugiej („wy”) i trzeciej („oni”) osobie liczby mnogiej. Następnym zagadnieniem jest ogląd znacznej liczby funkcji narratora w tekście. W tym przypadku klasyfikacja została dokonana na podstawie głównych ról, które pełni on w dziele: kreatora i autokreatora (tworzenie podmiotu opowiadania i własnego wizerunku w oczach czytelnika), przewodnika po świecie przedstawionym utworu oraz świadomego twórcy własnego dzieła. W pracy starano się odpowiedzieć na pytanie, czy narracja pamiętnikarska i formy narratora ulegały przemianom w ciągu XVI i XVII wieku. Ukazano jednak, że nie były to przemiany zbyt nagłe ani konsekwentne. Dowiedziono, że w narrację pamiętnikarską często włączano elementy dygresyjne, które „rozbijały” spójność logiczno-kompozycyjną tekstu i pozwalały na stworzenie innych planów akcji, bądź na opisanie wydarzeń wcześniejszych lub późniejszych. Udowodniono również, że im bardziej narrator chciał przedstawić czytelnikowi wydarzenia szczegółowo, podkreślając dramaturgię wypadków włączaną do narracji prezentacją sceniczną lub elementami dialogowymi, tym bardziej ta forma opowiadania miała charakter pamiętnika. Można więc zauważyć, że pamiętnik nie tyle pozwolił autorom na pewną dowolność w tworzeniu narracji, lecz stanowił odpowiedź na coraz większe zapotrzebowania formalne i poszukiwania narracyjne twórców. Oznacza to, że złożoność narracyjna pamiętnika jest skutkiem różnorodności funkcji opowiadania, które na przestrzeni XVI i XVII wieku były w nim gromadzone.

Old Polish diaries provided a reflection of narration awareness of their authors. Creators of diaries descended mainly from the gentry and nobles, they also belonged to the court. Diaries were a mirror not only of their outlook, but also they unveiled the rhetorical awareness of their authors, as an effect of education. Memoirs of 16th and 17th century are characterized by variety of narration and roles performing in text by the narration subject. Narrator combines functions of narrator, author and character. Moreover, it performs functions of creator and autocreator and a guide to the presented world or creator aware of his work. Diary narration constitutes specific kind of storytelling, in which narrator is the same as the author and as the author reveals facts from his point of view. Author describes happenings, in which he participated, but the narrator takes part in their literary reflection. Undoubtedly narrator belongs to the created world and forms its integral part. Apart from the stage of its openness, narrator constitutes immanent element of the work. The diarist after all registers what he saw or heard to prove his own participation in the happenings and the reality of the story. The main purpose of the work is researching narration forms and functions of narrator in the following diaries from the 16th and the 17th century: The description of the Turkish journey by Erazm Otwinowski, The Peregrination to the Holy Land by Jan Goryński, The Legation of Mr Wojnicki to His Majesty the King in Warsaw by Piotr Zborowski, The Short Description of the Journey by Jędrzej Taranowski, The Diary of the War Expedition by Łukasz Działyński, The Diary of Stefan Batory’s Campaign to Psków by Jan Piotrowski, Autobiography and Peregrination Books by Maciej Rywocki, The Peregrination to the Holy Land and Egypt by Mikołaj Krzysztof Radziwiłł The Orphan, The Diary Zbigniew Ossoliński, The Diary of the Written Journey and Different Happy and Sad Coincidences Leading the Daughter of Jerzy Mniszek, Maryna, to Dymitri Iwanowicz in the Year 1606 by Stanisław Niemojewski, The Diary of Life by Kasper Michałowski, The Beginning and the Progress of Moscovian War by Stanisław Żółkiewski, The Diary of Two-Year Moscovian War Expedition of The Prince Władysław 1617–1618 by Jakub Sobieski, The Diary of Samuel Maskiewicz, The Diary of Jerzy Ossoliński, The Diary of Jan Antoni Chrapowicki, Autobiography of Bogusław Radziwiłł, The Diary of Jan Cedrowski, The Diary of the Cavalry’s Comrade Jakub Łoś, The Diary of the Journey Around the Europe in Years 1677 – 1678 by Teodor Billewicz, The Diary of the Vienna Expedition of the King John III by Marcin Kątski, Connotation by Jan Florian Drobysz Tuszyński, The Diary Including The History of Poland (1648–1679) by Mikołaj Jemiołowski, The Diaries by Jan Chryzostom Pasek oraz The Diaries form the Times of Jan Sobieski by Kazimierz Sarnecki. The analysis serves recognition of the specificity of narration and the roles of narrator. Narrative forms, which were reviewed were: stage presentation, reporting narration, description and dialogs of characters, including reported speech and dialogs of characters (direct speech). The work also undertakes the issue of temporal variety of Old Polish memoirs. Examined were relations between time of happenings, time of narration and time of creating the work and measures in the range of the time of narration. Another important issue was the recognition of narrator in the memoirs of the 16th and the 17th century. Exceptionless affiliation of narration subject to presented world constitutes a distinctive feature of the diaries. In the diary storytelling and its forms functioned narrator, who in works took grammar and metatextual roles. The purpose was to study the presence manifestations of narrator in texts. For the reason were presented two divisions: the first — metatextual (systematic organization including author-narrator-character, narrator-author and author-character), the second — classification of narrator figures. It was accomplished according to the Aristotle’s division due to the grammar person, what allows to distinguish: the first person narration (“I”), the second person narration (“you”) and the third person singular narration (“he”) and the first (“we”), the second (collective subject — “you”) and the third (“they”) person plural. Next issue is to study many functions of narrator in text. In this case classification was carried on the basis of main roles, which were performed in work: creator and autocreator (creating the subject of narration and his own image in the eyes of reader), guide to the presented world and creator aware of his work. In the dissertation it was attempted to answer the question, whether diary narration and forms of narrator have undergone some changes during the 16th and the 17th century. However it was acknowledged, that these changes were neither rapid nor consequent. It was proved that diary narration often included digressive elements, which ”crashed” logically compositional coherence of text and allowed to create different plans of action or to describe previous or following happenings. It was also proved that more the narrator wanted to present to the reader facts in detail, emphasizing drama of events with implemented in narration stage presentation or elements of dialogs, the more this form of narration had the feature of diary. It is possible to notice, that the diary not only permitted authors freedom in creating narration but also formed an answer for the increasing formal demand and narration quest of the authors. This means that complexity of diary narration is a result of variety of narration functions, which were collecting in it in the 16th and the 17th century.