Wiecznotrwałe. Konserwacja i ekspozycja kolekcji botanicznych w dawnej Polsce

Abstract

The aim of the article is to present various techniques of plant conservation and preparation, especially in the period until the end of the 18th century. It shows the museum aspect of botanical collections. However, the most important issue is the transformation of natural artifacts into cultural exhibits. On the example of old Polish collections, especially those gathered by Anna Wazówna, Anna Jabłonowska, the Breyn family, Teodor Klein, Jerzy Andrzej Helwing, but also based on European achievements and traditions – especially Italian (Luca Ghini, Gherardo Cibo, Ulisses Aldrovandi) and German, the article presents techniques that have been developed to prepare selected plants or botanical elements to become part of the collection.The article briefly presents all stages of the process – from collecting using appropriate equipment and under appropriate weather conditions, through appropriately selected conservation methods, description, and ending with the exhibition of objects. The history of techniques for preserving botanical exhibits was discussed in relation to selected sources – from drying (and its various varieties related to, e.g. the need to preserve color or appropriate spatial shape, or the decorative skeletal technique), through storage in spirit solutions, soaking in glycerin, to freeze-drying or covering plants with epoxy resin – modern preparation techniques that pursue similar goals to those known already in the 15th or 17th century. Therefore, the article also includes references to the latest research on the conservation of plants and biological exhibits.The text is based on Old Polish sources – especially the works of Jan Krzysztof Kluk, whose writings contain quite detailed information on the presentation of preparation techniques and plant exhibits in the nature study. The basic source is also a French publication in the field of botany, written by the practitioner and creator of plant collection objects – Jean Pitton de Tournefourt. Examples include material sources preserved to this day – for example the oldest herbariums of the hortus siccus type, culturally connected with the Polish-Lithuanian Commonwealth.Another issue related to the preparation of collection objects is the awareness of their subsequent use and exhibition. Various presentation techniques were also shown here – from living botanical gardens, in which plants were planted in symmetrical arrangements with descriptions in the form of technical, botanical signatures, through herbariums in the form of codes, showcases, drawers, to loose boards serving as scientific and educational aids. The basis for the analysis of this problem are images showing old collections – especially those depicting cabinets of curiosities, such as the Ferrante Imperato collection.

Celem artykułu jest przedstawienie różnych technik konserwacji i preparacji roślin, szczególnie w okresie do końca XVIII wieku. Tekst ukazuje muzealniczy aspekt kolekcji botanicznych, najważniejszym jednak zagadnieniem jest przemiana artefaktów natury w eksponaty kultury. Na przykładzie dawnych polskich kolekcji, szczególnie zgromadzonych przez Annę Wazównę, Annę Jabłonowską, rodzinę Breynów, Teodora Kleina, Jerzego Andrzeja Helwinga, ale także w oparciu o europejskie dokonania i tradycje – zwłaszcza włoskie (Luca Ghini, Gherardo Cibo, Ulisses Aldrovandi) czy niemieckie – zaprezentowane zostały techniki przygotowania wybranych roślin lub elementów botanicznych do tego, aby stały się częścią kolekcji.W artykule ukazane zostały pokrótce wszystkie elementy procesu – od zbierania z wykorzystaniem właściwego wyposażenia i przy stosownych warunkach pogodowych przez odpowiednio dobrane metody konserwacji, opis aż po ekspozycję obiektów. Omówiona została, w odniesieniu do wybranych źródeł, historia technik zachowywania eksponatów botanicznych – od suszenia (i jego różnych odmian związanych np. z potrzebą zachowania barwy lub odpowiedniego, przestrzennego kształtu,), przez przechowywanie w roztworach spirytusowych, nasączanie gliceryną aż po liofilizację czy pokrywanie roślin żywicą epoksydową – współczesne techniki preparacji, które dążą do podobnych celów, jak te znane już w XV czy XVII wieku. Dlatego w artykule znalazły się także odwołania do najnowszych badań na temat konserwacji roślin i eksponatów biologicznych.Tekst bazuje na źródłach staropolskich – zwłaszcza twórczości Jana Krzysztofa Kluka, w którego pismach znalazły się dość szczegółowe informacje poświęcone prezentacji technik preparacji i eksponatom roślinnym w gabinecie przyrodniczym. Źródłem podstawowym jest także francuska publikacja z zakresu botaniki, napisana przez praktyka i twórcę roślinnych obiektów kolekcji – Jeana Pittona de Tournefourta. Przykłady stanowią zachowane do dziś źródła materialne – chociażby najstarsze zielniki w typie hortus siccus związane kulturowo z Rzeczpospolitą.Kolejnym zagadnieniem łączącym się z przygotowywaniem obiektów kolekcji jest także świadomość ich późniejszej eksploatacji i ekspozycji. Tu także pokazane zostały różne techniki prezentacji – od żywych ogrodów botanicznych, w których rośliny były sadzone w symetrycznych układach z opisem w postaci zbliżonej do dzisiejszych podpisów muzealnych, przez zielniki w formie kodeksów, gabloty, szuflady aż po luźne plansze pełniące funkcję pomocy naukowych i edukacyjnych. Podstawę analizy tego problemu stanowią wizerunki ukazujące dawne kolekcje – szczególnie te, które przedstawiają gabinety osobliwości, jak zbiory Ferrante Imperato.Celem artykułu jest pokazanie wyraźnego przejścia od kolekcjonerstwa hobbistycznego, wiedzy zamkniętej, przeznaczonej dla amatorów (w znaczeniu – miłośników) w okresie wczesnej nowożytności do prezentacji naukowej, omawiającej szerzej konteksty botaniczne.