Le roman initiatique

Abstract

Powieść wtajemniczenia, inicjacji prezentuje jeden z dwóch głównych typów gatunkowej odmiany powieści - powieści uduchowionej, mistycznej (typ drugi to powieść „Świecka”, znacznie powszechniejsza). Jej początki sięgają starożytności (Apulejusz: Metamorfozy, czyli złoty osioł) ale do rozkwitu doszła w średniowieczu, w cyklu opowieści o św. Graalu (Perceval ou le Conte du Graat Chretiena de Troyes i in.). Znaczące miejsce w swym rozwoju znalazła powieść wtajemniczenia w okresie romantyzmu (Charles Robert Maturin: Pielgrzym Malmoth, Jan Potocki: Rękopis znaleziony w Saragossie i in.). Ta formuła powieściowa nie zanikła również w XX w., gdy oprócz ujęć „klasycznych” pojawiły się struktury odkształcające rzeczywistość (Gustav Meyrink: Golem i in.), pojawiły się utwory, które w pewnym sensie zachowały podstawowe rygory powieści inicjacyjnej i jej motywy, ale zawarte w nich idee nie doprowadziły do realizacji wtajemniczenia w pierwotnym sensie (Franz Kafka: Zamek). Podstawowym tematem powieści inicjacyjnej jest duchowe zwycięstwo człowieka, jego mistyczne, wewnętrzne olśnienie. Ukształtowaniu tego zjawiska służy struktura ukazanej rzeczywistości. Jej istota to wykreowanie trudnego istnienia człowieka w świecie - katabaza (symboliczna śmierć, zejście do świata podziemnego), oczyszczenie i samo wtajemniczenie. To wszystko zbudowane jest na planie trójkąta. Struktura tego układu to nacechowane wierzchołki: adept, wtajemniczający oraz istota boska. Charakterystycznymi cechami odznacza się również struktura przestrzeni i czasu. Przestrzeń dzieli się na zewnętrzną i wewnętrzną (szczególny wymiar ma przestrzeń samych granic). Podobnie rzecz się ma z czasem. Powieść wtajemniczenia powstała z mitu i obrzędu, wchłonęła wiele z systemów ezoterycznych i jest świadectwem siły ludzkiej idei, a przy tym świadczy o trwałej identyczności gatunku powieściowego.