| dc.description.abstract | Chociaż opis podróży należy do najstarszych gatunków literackich, jego istota
gatunkowa nie została dotąd zadowalająco określona. Dopuszczało to dowolność
i przypadkowość w pojmowaniu opisu podróży jako gatunku literackiego. Pojęciem
tym obejmowano dzieła o różnym charakterze, utwory należące do bardzo różnych
gatunków — od powieści i wierszy aż po prące naukowe. Przyczyna tego stanu
rzeczy leży w tym, że zazwyczaj preferowano tylko jeden element znaczeniowy —
sam fakt podróży — nie biorąc pod uwagę wszystkich składników, które razem
tworzą określoną organizację, strukturę gatunkową.
Autor pracy stara się wyznaczyć podstawowe cechy tej struktury. Za jedną
z nich uważa dokumentalny i autentyczny kształt opisu podróży, który kwalifikuje
opis podróży jako prozę dokumentalną, przeciwstawiając go prozie fikcyjnej. Cecha
ta nie ma jednak charakteru stałego i niezmiennego, ponieważ między obu biegunami
owej prozy nie istnieje ostra granica, lecz płynne przejście. Dlatego mamy
utwory stojące na pograniczu prozy dokumentalnej i fikcyjnej. Dzięki tej otwartej
strukturze gatunkowej, umożliwiającej pewne zlewanie się i przeplatanie, istnieje
możliwość wzajemnego wzbogacania struktury gatunkowej zarówno opisu podróży,
jak i gatunków prozy fikcyjnej — powieści i noweli.
Specyfika struktury gatunkowej opisu podróży ujawnia się przede wszystkim
w konfrontacji z epiką powieściową, która teoretycznie jest najlepiej opracowana.
W opisie podróży zawarte są również trzy zasadnicze elementy świata epickiego:
narrator, bohater i fabuła, ale ich funkcja i wzajemny stosunek są odmienne.
Narrator w opisie podróży stanowi „medium" łączące wiadomości o kraju
(świecie zewnętrznym) z informacją o podmiocie (świecie wewnętrznym). Jakość
opisu podróży nie jest zależna od bogactwa i różnorodności świata zewnętrznego,
tj. od kraju, po którym podróżuje pisarz, ale od „wewnętrznych zasobów” narratora-
podróżnika.
Dominującą formą narratora jest narrator autorski, będący najczęściej kombinacją
narratora-obserwatora i narratora-uczestnika. Jako uzależniony od autentycznego
czasu i przestrzeni — nie jest „wszechwiedzący” ani tęż „wszechobecny".
Zajmuje centralną pozycję w hierarchii elementów strukturalnych, swoją wypowiedź
opierając często na strukturalnym polu liryki.
Narrator przejmuje znaczną część funkcji bohaterów świata epickiego, których
promień działania jest zredukowany i ograniczony.
Fabuła stanowi również zredukowany, niejako przytłumiony element epicki
opisu podróży. Między fabułą a bohaterami nie powstaje zależność tematyczno-
-kompozycyjna, ponieważ fabuła opisu podróży jest „zatomizowana”, zawarta
w samodzielnych jednostkach przestrzeni i czasu.
Opis podróży stanowi deskrypcyjno-narracyjny typ prozy, z tendencją do
przewagi jednego lub drugiego elementu. W związku z tym pozostaje także jego
typologiczna rozmaitość.
Opis jest jednym z najbardziej rozwiniętych sposobów, w jaki narrator wyraża
swój stosunek do przestrzeni i środowiska. Przestrzeń odsłania dwojaką
perspektywę narratora: jego stosunek do kraju i świata, tj. spojrzenie na zwiedzane
ziemie przez pryzmat swego kraju.
Czas w opisie podróży ma charakter obiektywny, dlatego operowanie nim nie
jest tak swobodne i elastyczne, jak w prozie fikcyjnej. Formy dziennika i listu
stanowią w opisie podróży sposób rozczłonkowania czasu, są środkami kompozycyjnymi.
Opis podróży jako struktura gatunkowa w mniejszym stopniu niż gatunki
prozy fikcyjnej podlega zmianom w procesie rozwojowym. Wbrew temu często
odgrywa rolę inspirującą w rozwoju prozy, w przemianie i wzbogacaniu jej
struktury. | pl_PL |
