Über die Poetik der Reisebeschreibung

Abstract

Chociaż opis podróży należy do najstarszych gatunków literackich, jego istota gatunkowa nie została dotąd zadowalająco określona. Dopuszczało to dowolność i przypadkowość w pojmowaniu opisu podróży jako gatunku literackiego. Pojęciem tym obejmowano dzieła o różnym charakterze, utwory należące do bardzo różnych gatunków — od powieści i wierszy aż po prące naukowe. Przyczyna tego stanu rzeczy leży w tym, że zazwyczaj preferowano tylko jeden element znaczeniowy — sam fakt podróży — nie biorąc pod uwagę wszystkich składników, które razem tworzą określoną organizację, strukturę gatunkową. Autor pracy stara się wyznaczyć podstawowe cechy tej struktury. Za jedną z nich uważa dokumentalny i autentyczny kształt opisu podróży, który kwalifikuje opis podróży jako prozę dokumentalną, przeciwstawiając go prozie fikcyjnej. Cecha ta nie ma jednak charakteru stałego i niezmiennego, ponieważ między obu biegunami owej prozy nie istnieje ostra granica, lecz płynne przejście. Dlatego mamy utwory stojące na pograniczu prozy dokumentalnej i fikcyjnej. Dzięki tej otwartej strukturze gatunkowej, umożliwiającej pewne zlewanie się i przeplatanie, istnieje możliwość wzajemnego wzbogacania struktury gatunkowej zarówno opisu podróży, jak i gatunków prozy fikcyjnej — powieści i noweli. Specyfika struktury gatunkowej opisu podróży ujawnia się przede wszystkim w konfrontacji z epiką powieściową, która teoretycznie jest najlepiej opracowana. W opisie podróży zawarte są również trzy zasadnicze elementy świata epickiego: narrator, bohater i fabuła, ale ich funkcja i wzajemny stosunek są odmienne. Narrator w opisie podróży stanowi „medium" łączące wiadomości o kraju (świecie zewnętrznym) z informacją o podmiocie (świecie wewnętrznym). Jakość opisu podróży nie jest zależna od bogactwa i różnorodności świata zewnętrznego, tj. od kraju, po którym podróżuje pisarz, ale od „wewnętrznych zasobów” narratora- podróżnika. Dominującą formą narratora jest narrator autorski, będący najczęściej kombinacją narratora-obserwatora i narratora-uczestnika. Jako uzależniony od autentycznego czasu i przestrzeni — nie jest „wszechwiedzący” ani tęż „wszechobecny". Zajmuje centralną pozycję w hierarchii elementów strukturalnych, swoją wypowiedź opierając często na strukturalnym polu liryki. Narrator przejmuje znaczną część funkcji bohaterów świata epickiego, których promień działania jest zredukowany i ograniczony. Fabuła stanowi również zredukowany, niejako przytłumiony element epicki opisu podróży. Między fabułą a bohaterami nie powstaje zależność tematyczno- -kompozycyjna, ponieważ fabuła opisu podróży jest „zatomizowana”, zawarta w samodzielnych jednostkach przestrzeni i czasu. Opis podróży stanowi deskrypcyjno-narracyjny typ prozy, z tendencją do przewagi jednego lub drugiego elementu. W związku z tym pozostaje także jego typologiczna rozmaitość. Opis jest jednym z najbardziej rozwiniętych sposobów, w jaki narrator wyraża swój stosunek do przestrzeni i środowiska. Przestrzeń odsłania dwojaką perspektywę narratora: jego stosunek do kraju i świata, tj. spojrzenie na zwiedzane ziemie przez pryzmat swego kraju. Czas w opisie podróży ma charakter obiektywny, dlatego operowanie nim nie jest tak swobodne i elastyczne, jak w prozie fikcyjnej. Formy dziennika i listu stanowią w opisie podróży sposób rozczłonkowania czasu, są środkami kompozycyjnymi. Opis podróży jako struktura gatunkowa w mniejszym stopniu niż gatunki prozy fikcyjnej podlega zmianom w procesie rozwojowym. Wbrew temu często odgrywa rolę inspirującą w rozwoju prozy, w przemianie i wzbogacaniu jej struktury.