Ghazal

Abstract

Ghazal (używana u nas forma gazel jest turecką wersją arabskiej i perskiej nazwy, jaką przyjęliśmy) to gatunek wiersza lirycznego ukształtowany na perskim gruncie w rezultacie kontaminacji form rodzimego liryku i arabskiego lirycznego wstępu kasydy, nasibu. Zauważamy tu silny wpływ perskiej pieśni obrzędowej, w Okresie kiedy ghazal rozwija się jako nasib dworskiej kasydy pochwalnej (X—XI w.). Jako samodzielny gatunek kształtuje się w KII w. i wtedy uzyskuje ostatnią ze swoich cech dystynktywnych, tachallus (imię poety) w ostatnim wierszu. Stabilizacja jego to rezultat długiego procesu stopniowego przechodzenia od posłania, obserwowanego jeszcze w zabytkach przedmuzułmańskich, do auto-posłania, jakie staje się normą w ghazalu klasycznym. Ghazal perski możemy podzielić najogólniej na dwa typy: ghazal świecki i ghazal metafizyczny (ghazal mistyczny to najczęściej spotykany rodzaj tego drugiego typu). W okresie od IX do XI w. kształtuje się zasadniczy repertuar ghazalu świeckiego z elementów erotyku, panegiryku, anakreontyku i zachowanych wzorów pieśni obrzędowych przedmuzułmańskich, związanych ze świętami wiosny, jesieni i zimy (sade—sobótki). W XI w. pojawiają się i na stałe wchodzą do repertuaru ghazalu coraz liczniejsze motywy związane z historią, teologią i obrzędami islamu. W XII w. ghazal świecki staje się wierszem typu symbolicznego o treściach najczęściej refleksyjnych, ogólnych. Wchłania wtedy znaczna ilość symboli, pojęć abstrakcyjnych, naukowych. Ghazal metafizyczny rodzi się z połączenia liryki ekstatyczno-mistycznej, operującej metaforami erotyku bez symboliki filozoficznej, i poezji symboliczno-religijnej, filozoficznej, posługującej się symbolami pojęć ogólnych, abstrakcyjnych, wykształconymi przez muzułmański neoplatonizm na gruncie różnych szkół filozoficznych i sekt religijnych. W XII w. następuje zbliżenie pomiędzy tymi dwoma nurtami, a w XIII w. ich pełne połączenie w dojrzały ghazal mistyczny w twórczości Dżalal ad-Dina Rumiego. Także połączenie ghazalu świeckiego i metafizycznego datujemy na XIII w. Powstaje wtedy ghazal o wiełu cechach (metaforyka, język, budowa dystychu i całości ghazalu) dotąd typowych dla ghazalu mistycznego, ale wyrażający treści świeckie, z pewnymi tylko metafizycznymi odniesieniami. Kulminacyjny moment rozwoju ghazalu przypada na XIV w., kiedy po pełnym zżyciu się elementów mistycznych i świeckich oraz stabilizacji ich symbolicznych odniesień w obu płaszczyznach ghazal staje się wierszem wielofunkcyjnym, opalizującym znaczeniami odnoszącymi się do nich obu. Od KV w. ghazal ponownie rozdziela się na dwa zróżnicowane typy: mistyczny i świecki, każdy o jednoznacznej wymowie. Wartości jego jako wiersza lirycznego zanikają, sens przenosi się w płaszczyznę intelektualną. Następuje okres pełnego formalizmu i koniec żywotności ghazalu: coraz silniejsze są tendencje do uzyskiwania pointy w warstwie formalnej, struktura przestawia się na funkcję autoteliczno- rozrywkową. Skonwencjonalizowany ghazal mistyczny i świecki przeszedł do literatur tureckiej i urdu.