Ghazal
Streszczenie
Ghazal (używana u nas forma gazel jest turecką wersją arabskiej i perskiej
nazwy, jaką przyjęliśmy) to gatunek wiersza lirycznego ukształtowany na perskim
gruncie w rezultacie kontaminacji form rodzimego liryku i arabskiego lirycznego
wstępu kasydy, nasibu. Zauważamy tu silny wpływ perskiej pieśni obrzędowej,
w Okresie kiedy ghazal rozwija się jako nasib dworskiej kasydy pochwalnej
(X—XI w.). Jako samodzielny gatunek kształtuje się w KII w. i wtedy uzyskuje
ostatnią ze swoich cech dystynktywnych, tachallus (imię poety) w ostatnim wierszu.
Stabilizacja jego to rezultat długiego procesu stopniowego przechodzenia od
posłania, obserwowanego jeszcze w zabytkach przedmuzułmańskich, do auto-posłania,
jakie staje się normą w ghazalu klasycznym.
Ghazal perski możemy podzielić najogólniej na dwa typy: ghazal świecki
i ghazal metafizyczny (ghazal mistyczny to najczęściej spotykany rodzaj tego
drugiego typu). W okresie od IX do XI w. kształtuje się zasadniczy repertuar
ghazalu świeckiego z elementów erotyku, panegiryku, anakreontyku i zachowanych
wzorów pieśni obrzędowych przedmuzułmańskich, związanych ze świętami wiosny,
jesieni i zimy (sade—sobótki). W XI w. pojawiają się i na stałe wchodzą do
repertuaru ghazalu coraz liczniejsze motywy związane z historią, teologią i obrzędami islamu. W XII w. ghazal świecki staje się wierszem typu symbolicznego
o treściach najczęściej refleksyjnych, ogólnych. Wchłania wtedy znaczna ilość
symboli, pojęć abstrakcyjnych, naukowych.
Ghazal metafizyczny rodzi się z połączenia liryki ekstatyczno-mistycznej, operującej
metaforami erotyku bez symboliki filozoficznej, i poezji symboliczno-religijnej,
filozoficznej, posługującej się symbolami pojęć ogólnych, abstrakcyjnych,
wykształconymi przez muzułmański neoplatonizm na gruncie różnych szkół filozoficznych
i sekt religijnych. W XII w. następuje zbliżenie pomiędzy tymi dwoma
nurtami, a w XIII w. ich pełne połączenie w dojrzały ghazal mistyczny w twórczości
Dżalal ad-Dina Rumiego.
Także połączenie ghazalu świeckiego i metafizycznego datujemy na XIII w.
Powstaje wtedy ghazal o wiełu cechach (metaforyka, język, budowa dystychu
i całości ghazalu) dotąd typowych dla ghazalu mistycznego, ale wyrażający treści
świeckie, z pewnymi tylko metafizycznymi odniesieniami. Kulminacyjny moment
rozwoju ghazalu przypada na XIV w., kiedy po pełnym zżyciu się elementów
mistycznych i świeckich oraz stabilizacji ich symbolicznych odniesień w obu
płaszczyznach ghazal staje się wierszem wielofunkcyjnym, opalizującym znaczeniami
odnoszącymi się do nich obu.
Od KV w. ghazal ponownie rozdziela się na dwa zróżnicowane typy: mistyczny
i świecki, każdy o jednoznacznej wymowie. Wartości jego jako wiersza lirycznego
zanikają, sens przenosi się w płaszczyznę intelektualną. Następuje okres pełnego
formalizmu i koniec żywotności ghazalu: coraz silniejsze są tendencje do uzyskiwania
pointy w warstwie formalnej, struktura przestawia się na funkcję autoteliczno-
rozrywkową.
Skonwencjonalizowany ghazal mistyczny i świecki przeszedł do literatur tureckiej
i urdu.
Collections