Versuch einer Poetik der Raumes. Der lyrische, epische und dramatische Raum

Abstract

Rozprawa niniejsza postawiła przed sobą dwa zasadnicze cele: a) zwrócenie uwagi na doniosłość kategorii przestrzeni w ogóle dla dzieła literackiego; b) wykazanie, iż przestrzeń może mieć znaczenie dla poetyki gatunku jako element określający i decydujący. Rozpatrzmy po kolei te zagadnienia. a) Wprawdzie czas (czytania, recytacji lub wystawienia scenicznego) konstytuuje dzieło literackie, jednakże Świat zaktualizowany, przedstawiony w utworze posiada swój własny czas i swą własną przestrzeń. Czasowi konstytuującemu przeciwstawiona jest swoista rzeczywistość kategorii czasu i przestrzeni w utworze (Zeit-im-Werk, Raum-im-Werk). Pod wpływem jednej z tych kategorii, mianowicie czasu jako głównego składnika filozoficznej teorii poznania, nowsze literaturoznawstwo zajęło się prawie wyłącznie kategorią czasu i dość długo po macoszemu traktowało kategorię przestrzeni. b) Pojęcia gatunkowe nie kształtują się wyłącznie według poznawczej świadomości i rozeznania świadomych rzeczy czytelników, zdolnych do „pewnego” odróżnienia epiki, liryki i dramatu; pojęcia te zależą bezpośrednio od powiązanych z sobą układów, w których realizuje się w dziele literackim struktura czasu i przestrzeni. W niniejszej rozprawie przeanalizowano specyficzne układy przestrzeni lirycznej, epickiej i dramatycznej na przykładzie trzech utworów współczesnej literatury holenderskiej: utworu poetyckiego Jana van Nijlen, krótkiego opowiadania Anny Blaman i dramatu Jana Wolkersa. Symboliczne rozumienie przestrzeni lirycznej, w której stapiają się podmiot i przedmiot („wspomnienie” w rozumieniu Staigera), przestrzeń epicka jako miejsce akcji, określone i ukształtowane w zasadniczej zależności od perspektyw narracyjnych, wreszcie przestrzeń dramatyczna jako produkt przez scenę stworzonego napięcia między widzialnym, tym wszystkim, co tkwi w „środku przedstawionych zdarzeń” (,„Innen”), a niewidzialnym i jedynie sugerowanym zespołem faktów „zewnętrznych” („Aussen”) — oto pierwsze, niejako próbnie zaproponowane określenia, których metaforyczny charakter może być usprawiedliwiony stanem współczesnych badań nad zagadnieniami przestrzeni.