Le Ciné-roman d'Alain Robbe-Grillet

Abstract

Dwie powieści filmowe Alain Robbe-Grilleta, L*Année derniére ắ Marienbad (1961) i L'Immortelle (1963), nasuwają pytanie, czy można traktować je jako autonomiczne dzieła sztuki literackiej, czy też stanowią odmianę scenariusza-libretta lub scenariusza-streszczenia i powstały na marginesie filmów o tych samych tytułach. Pozostawiając na uboczu zagadnienie wartości artystycznej filmów Robbe-Grilleta, po analizie powieści filmowych należy stwierdzić, że obie książki można uznać za dzieła sztuki literackiej, stanowiące logiczne ogniwo w rozwoju twórczości narracyjnej tego pisarza. Teksty dostarczają bowiem dość materiału, aby stworzyć pełną i koherentną fikcję. W obu utworach autor zawarł znaczny ładunek metaforyczny i poświęcił je, tak jak swoje powieści, problematyce nowoczesnego człowieka. Podobieństwo koncepcji postaci w obu uprawianych przez Robbe-Grilleta gatunkach jest uderzające. W jednym i drugim wypadku są to ludzie zagubieni w otaczającej ich rzeczywistości. Sadystyczne cechy ich charakterów wytłumaczyć można pragnieniem kompensacji. Podobnymi środkami artystycznymi autor zaciera granice między jawą a marzeniem. Wymienić tu należy przede wszystkim zmienność punktu widzenia, fenomenologiczną powierzchowność i wizualność opisu przy bardzo powściągliwej interpretacji zjawisk. Drobiazgowo opracowana sfera dźwiękowa pozytywnie wyróżnia obie powieści filmowe na tle twórczości autora. Podobnie jak w swych powieściach Robbe-Grillet oszczędnie operuje tu dialogiem i rezygnuje z monologu. Mimo to nie brak w powieściach filmowych pewnych form introspekcji. Prezentowane zdarzenia podzielić można na dwa cykle, zależnie od stopnia osadzenia ich w rzeczywistości. Pewne sceny należą do cyklu „dziennego”, ilustrują stany świadomości. Inne wyrażają prawdopodobnie marzenia senne lub pragnienia, zaliczyć je można więc do cyklu ,„nocnego”. Alternacja scen należących do poszczególnych cyklów zwróciła uwagę krytyków filmowych opierających się na metodzie neofreudowskiej. W powieściach filmowych różnice między scenami należącymi do tych cyklów rysują się ostrzej niż w filmie, ponieważ Robbe-Grillet operuje innymi określeniami dla każdego z nich. Dzięki wspomnianym różnicom, dostrzegalnym przede wszystkim w sferze językowej tych utworów, można mówić o specyfice literackiej powieści filmowej Robbe-Grilleta. Wiele elementów kompozycyjnych, niezauważalnych w filmie, ujawnia się dopiero w upowieściowionym scenariuszu. Robbe-Grillet pozostaje w powieści filmowej wierny swej koncepcji czasu, zasadzie „hic et nunc”. W powieściach używa głównie czasu teraźniejszego, nawet dla retrospekcji, wychodząc z założenia, że wspomnienie, z chwilą gdy się aktualizuje, staje się teraźniejszością. Można było przewidywać, że film będzie właśnie tą formą wyrazu artystycznego, jaka będzie najbardziej odpowiadała autorowi Dans le labyrinthe, ze względu na specyfikę obrazu. Powieść filmową autor podporządkował, podobnie jak wcześniejsze utwory, celowi, który sam sformułował: „„Nowoczesny powieściopisarz nie żąda już od swego czytelnika, aby przyjął gotowy świat, wykończony, pełny i zwarty w sobie, lecz przeciwnie, każe mu uczestniczyć w tworzeniu dzieła i świata i każe mu uczyć się w ten sposób tworzyć własne życie” (Pour un nouveau roman. Essai, Paris 1963, s. 134. Ed. de Minuit).