Brendan Behan's "Confessions of an Irish Rebel" - a sample of Anglo-Irish novelized autobiography

Abstract

We wstępie artykuł pokrótce omawia autobiografię jako rodzaj literacki i wskazuje, że w wielu zajmujących się nią opracowaniach teoretycznych brak jednoznacznego genologicznego określenia autobiografii. Na ogół krytycy zajmują dwa przeciwstawne stanowiska. Jedni bowiem uznają autobiografię za specyficzną formę biografii, inni zaś podkreślają swoistą odrębność tych dwóch gatunków literackich, przynajmniej pod względem metod pisarskich. Ponieważ jednak w założeniach gatunkowych biografii i autobiografii występują wyraźne analogie, wydaje się, iż można uznać te dwie dziedziny literatury za gatunki pograniczne. W autobiografii istnieje szereg odmian, których różnicującym wyznacznikiem w rozważaniach teoretycznych był tradycyjnie stopień autentyzmu i fikcji lub też, rzadziej, funkcje artystyczne. Za podstawę niniejszych rozważań przyjęto podział biografii dokonany przez M. Jasińską w Zagadnieniach biografii literackiej. Uwzględnia on jednocześnie warstwę informacyjną i stylistyczno-kompozycyjną biografii oraz umożliwia elastyczne klasyfikowanie licznych przecież i różnorodnych odmian autobiografii. Bujny rozwój form autobiografii europejskiej XX wieku przypadł na okres obu wojen światowych, które w wielu krajach, także w Irlandii, sprzyjały ruchom wyzwoleńczym oraz emancypowaniu się niższych klas społecznych. Autobiografia irlandzka w końcu XIX wieku i w naszym stuleciu miała wybitnych przedstawicieli, takich jak choćby G. Moore, L. O'Flaherty, W.B. Yeats, J. Joyce, P. Kavanagh, O. St. J. Gogarty, S. O'Casey, F. O'Connor. Do końca pierwszego ćwierćwiecza XX wieku opowieść autobiograficzna była w Irlandii gatunkiem dominującym, zaspokajała bowiem powszechną wewnętrzną potrzebę utrwalenia i przekazania jak największej ilości materiału faktograficznego. Począwszy od lat trzydziestych coraz częściej pojawiała się w literaturze irlandzkiej forma autobiografii zbeletryzowanej, o silnych wpływach literatury proletariackiej, folklorystycznej i neorealistycznej. Autobiografia irlandzka miała wówczas charakter pośredni między opowieścią i powieścią autobiograficzną, posiadała dużą wartość informacyjną, jak też pewną swobodę artystyczną. Brendan Behan należy w angloirlandzkiej literaturze drugiej połowy XX wieku do najznamienitszych przedstawicieli autobiografii zbeletryzowanej. Autobiografię tę stanowią 4 kolejne tomy: Borstal Boy (1958), Brendan Behan's Island, An [Irish Sketch-Book (1962), Confessions of an Irish Rebel (zarejestrowany na taśmie w 1964, opublikowany w 1965), Brendan Behaw's New York (opublikowany w 1964). Tomy te łączy w jedną całość wspólna tematyka i podobny nastrój, wyrażający się w ekspresywnym i wręcz obsesyjnym przedstawianiu irlandzkich problemów oraz ukrytych napięć. Confessions of an Irish Rebel to najbardziej typowy przykład nowoczesnej angloirlandzkiej, plebejskiej autobiografii zbeletryzowanej. Stanowią one kontynuację młodzieńczych, dokumentarnych wspomnień autora z borstalskiego zakładu poprawczego, zawartych w Borstal Boy. Prezentują zarówno życie irlandzkich klas niższych, jak i kolejne doświadczenia autora, zdobywane w irlandzkich i angielskich więzieniach oraz w toku działalności politycznej, którą prowadził m.in. jako nieformalny członek I.R.A. Zagadnienia elementów autobiografii zbeletryzowanej zostały w artykule ujęte dwojako: 1. z punktu widzenia jej funkcji informacyjnej, Behan bowiem przedstawił wiele politycznych, społecznych, ekonomicznych i kulturalnych aspektów irlandzkiej rzeczywistości, 2. z punktu widzenia jej walorów estetycznych, gdyż w artykule podkreślono specyfikę kompozycji, narracji, sposobu charakteryzowania postaci, stylu i języka dzieła. Determinanty gatunkowe, które mają wpływ na charakter Confessions of an Irish Rebel, to przede wszystkim: autentyzm i wysoki stopień informacyjności; epicka, spontaniczna forma; typowość przedstawianych zdarzeń i odczuć; wielowarstwowa, lecz fragmentaryczna fabuła, na którą się składa historia życia bohatera, stanowiąca szkielet konstrukcyjny dzieła, relacja aulora i postaci drugoplanowych oraz przedstawienie historii, tradycji i rzeczywistości narodu irlandzkiego, pikarejska struktura utworu; specyficzny dobór przedstawianych faktów; użycie subiektywnych, parodystycznych i groteskowych metod obrazowania reakcji psychicznych w celu ujawnienia farsowych antynomii i wyrażenia buntu przeciw reifikacji człowieka oraz jego świata; wprowadzenie mowy potocznej, oddanie odrębności i nastrojowości języka potocznego, dialektu dublińskiego i aktualnych gwar przez umiejętne operowanie jego odcieniami; swoboda lingwistyczna, niekiedy ekshibicjonizm i wulgaryzm; oddanie atmosfery bezpośredniości poprzez wyzyskanie elementów konwersacji; powtarzanie wątków, zdań i wyrazów; wtrącanie dygresji odautorskich i refleksji, niezastosowanie stereotypowego rozbicia tekstu na rozdziały z tytułami i numerami. Behan zajął poczesne miejsce w dziejach światowej autobiografii dzięki wiernemu i spontanicznemu przedstawianiu prawdy o problemach i paradoksach irlandzkiego życia, a także dzięki Ścisłemu związaniu się jego twórczości z panującymi światowymi prądami literackimi, jak naturalizm czy neorealizm, i łączności z wiekową spuścizną literacką. Jeśli chodzi o tematykę i kompozycję Confessions of an Irish Rebel, należy zwrócić uwagę na fakt, iż stanowią one kontynuację irlandzkich i europejskich tradycji literackich. Z jednej strony podkreślić też trzeba korelację z „buntowniczą” i kryminalną autobiografią europejską Villona, Celliniego, Dostojewskiego, Celine'a i Geneta, a szczególnie irlandzką Mitchela, O'Donovan Rossa, Ryana i O'Malleya, z drugiej zaś — uwydatnić oddziaływanie powieści pikarejskiej XVIII i XX wieku, zwłaszcza Haska, Manna, Waugh, i jej brechtowskich adaptacji, musicalu oraz dziewiętnastowiecznej powieści Newgate. Powinno się także zwrócić uwagę na silny wpływ, jaki na Behana wywarły folklor irlandzki, tradycje irlandzkiego teatru przełomu XIX i XX wieku oraz elementy „perypatetyczne” autobiografii Moore'a, Gogarty'ego i Joyce'a. Wspólnym atrybutem stylistycznej i ideowej struktury Confessions of an Irish Rebel jest „irlandzkość” autora i jego udział w życiu irlandzkich klas niższych oraz elementów „buntowniczych”, Trwała wartość autobiograficznej spuścizny Brendana Behana zawartej w Confessions of an Irish Rebel to ukazanie „a slice of real life” — „wycinka prawdziwego życia”.