English novel of ideas. An attempt a preliminary definition and description of the genre

Abstract

Dynamiczny rozwój powieści w dwudziestym wieku, jak również coraz silniejsze związki z otaczającą ją rzeczywistością sprawiają, że we współczesnej terminologii krytycznoliterackiej pojawia się coraz więcej nazw różnych typów powieści. Ponieważ często są one tworzone indywidualnie, dla opisania niektórych tylko cech danej powieści, oraz używane są dość dowolnie, bez podawania definicji lub ich stosunku do istniejących już określeń, wpływa to na wyraźne pogłębianie się chaosu panującego w terminologii literackiej. Jednym z dość często używanych terminów w krytyce angielskiej jest „powieść idei". Podobnie jak w przypadku innych określeń gatunkowych, nie doczekał się on dokładniejszego opracowania i wzbudza liczne kontrowersje dotyczące zarówno jego znaczenia, jak i zakresu użycia. Praca niniejsza jest próbą wypracowania wstępnej definicji tego gatunku na materiale pierwszych czterech powieści Aldousa Huxleya, co do których badacze są niemal całkowicie zgodni, że stanowią one doskonałe przykłady „powieści idei”. Formalna analiza tych utworów pozwoliła na ustalenie zespołu cech, które wydają się charakterystyczne dla tego gatunku. Z kolei pozwoliło to na wyprowadzenie następującej wstępnej definicji pojęcia: powieść idei charakteryzuje się strukturalną dominantą idei oraz ich analitycznym potraktowaniem; dowody obu części definicji znaleźć można w strukturze danej powieści i w jej stylu. Druga część pracy przedstawia prawdopodobne pochodzenie gatunku na podstawie sugestii niektórych badaczy oraz analiz utworów poprzedników Huxleya. Wydaje się, że zarówno liczne cechy formalne tych utworów, jak też problem stosunku autora do otaczającej go rzeczywistości wskazują na starożytny gatunek znany pod nazwą „satyry Menippejskiej”. Tego typu stwierdzenia wymagają jednak dłuższych badań dla ich ewentualnego potwierdzenia. Ostatnia część pracy stanowi próbę określenia pochodzenia samego terminu i rozwoju jego znaczenia, począwszy od pierwszych utworów nazywanych powieściami idei oraz podstaw używania tej nazwy aż do współczesnej powieści idei i jej przypuszczalnego dalszego rozwoju. W tym szerszym kontekście literackim wydaje się, że twórczość Huxleya stanowi, z jednej strony, rozwinięcie tradycyjnej dziewiętnastowiecznej powieści idei, z drugiej zaś — wkracza w zakres jednego z najnowszych typów powieści, a mianowicie „powieści eseistycznej”. Proponowana tu definicja oraz sugestie dotyczące pochodzenia i rozwoju „powieści idei” mają jeszcze hipotetyczny charakter, można jednak sądzić, że dalsze badania pozwolą zarówno na ich weryfikację, jak też obszerniejsze udokumentowanie.