Questioning (post-) structuralism: the subversion of abstract antinomies in Godard's "Détective" (1984)

Abstract

Śledząc produkcję światowej kinematografii ostatnich kilkunastu lat, łatwo zaobserwować tendencję do konstruowania dzieł filmowych jako melanżu takich klasycznych gatunków, jak film grozy, science fiction, film kryminalny czy melodramat. Dążność ta jest szczególnie wyraźna w przypadku dzieł (post-)strukturalistów, którzy — z pozoru negując — faktycznie powielają wzorce strukturalistyczne. Detektyw Jean-Luc Godarda pozornie nie odbiega od (post-)strukturalistycznych kreacji kina światowego, łącząc w sobie konwencje filmu grozy, filmu gangsterskiego i detektywistycznego oraz filmu o boksie wzbogacone dodatkowo o wątek melodramatyczny. Klimat typowy dla komedii „„slapstickowej” i farsy, wprowadza jednak postać zabawnego detektywa hotelowego. Co więcej, znawcy twórczości Godarda bez trudu odnajdą w Detektywie liczne odniesienia do innych dzieł tego reżysera. Mimo zewnętrznych podobieństw, utwór ten jest często interpretowany jako wyzwanie rzucone (post-)strukturalizmowi. W dużej mierze decyduje o tym sposób, w jaki Godard operuje złożonym tworzywem filmowym obalając usankcjonowane zwyczajem dychotomie pomiędzy fikcją a faktem, fabułą a dokumentem, snem a rzeczywistością. Spośród wielu płaszczyzn utworu filmowego na plan pierwszy wysuwa się w Detektywie warstwa wizualno-akustyczna, przybierając formę obsesyjnie powracającego obrazu stołu bilardowego i zderzających się na nim kul bilardowych. Obrazowości podporządkowana została niekonwencjonalna praca kamer i gra aktorów oraz mistrzowskie operowanie światłem. Naturalną konsekwencją przyznania prymatu statycznym w swej naturze obrazom jest mało spójna, alinearna i wymykająca się zasadzie przyczynowości fabuła oraz pozbawienie języka funkcji podstawowego narzędzia komunikacji. Skąpe i nakładające się na siebie w kolejnych scenach dialogi są często jedynie pretekstem do zabawy słowem (kalambury, zagadki językowe); ich funkcję ekspresyjną przejmuje niemal w całości muzyka — zlepek kompozycji Schuberta, Wagnera, Chopina i Liszta oraz standardów jazzowych na saksofon. Zarzut krytyki, jakoby Godard zbyt swobodnie korzystał z wypracowanych i utrwalonych schematów, jest o tyle nieprecyzyjny, iż Detektyw jest w całości konglomeratem zapożyczeń filmowych. Oryginalne są natomiast — niezaprzeczalnie — założenia kompozycyjne i organizacja tego dzieła. Sukces artystyczny Detektywa obala kolejną; pozornie niemożliwą do pogodzenia, sprzeczność pomiędzy imitacją a oryginalną kreacją i przyczyni się z pewnością do zrewidowania poglądu na zakres tzw. „swobody twórczej artysty”. ; Luźna kompozycja Detektywa pozbawionego niemal zupełnie napięcia dramatycznego, determinuje w znacznym stopniu recepcję tego filmu. Na zmuszonym do maksymalnej koncentracji widzu spoczywa bowiem zadanie interpretacji symbolicznej poszczególnych scen, których układ przypomina konfigurację kul bilardowych, wprawionych w ruch ręką wytrwałego gracza.