Vers l'interprétation tropique de l'hybridité générique (entre le narratif et le dialogal)

Abstract

W obliczu wielości modeli teoretycznych i specjalistycznych żargonów funkcjonujących we współczesnej nauce o języku wydaje się rzeczą istotną traktować w sposób uprzywilejowany koncepty, których pole zastosowania jest na tyle rozległe, że pozwala na budowanie pomostów komunikacyjnych między poszczególnymi dyscyplinami. Do tego rodzaju konceptów można bez wątpienia zaliczyć pojęcie tropu. Powstałe na obszarze retoryki, zostało ono w trakcie ostatnich dwudziestu lat ekstrapolowane przez C. Kerbrat-Orecchioni na obszar pragmatyki lingwistycznej (trop komunikacyjny, allokucyjny, implicytatywny) oraz teorii dyskursu fikcyjnego (trop fikcjonalny). Powyższy artykuł, sytuujący się na pograniczu poetyki i analizy dyskursu, jest próbą zastosowania konceptu tropiczności do opisu zjawisk natury genologicznej, a ściślej mówiąc hybrydowości rodzajowej lub typologicznej. Do wymienionych czterech tropów dodajemy zatem piąty, tzw. trop kategorialny. Wzorem wszelkich innych, tropy kategorialne zasadzają się na zaburzeniach hierarchizacji składników danego układu znakowego, w tym przypadku konfiguracji gatunkowej. Trop kategorialny powstaje w warunkach, gdy gatunek denotowany („jawny”, dominujący, określony często przez autora w podtytule) zostaje niejako przyłmiony w utworze lub w jakiejś jego sekwencji przez gatunek konotowany („ukryty”, konkurencyjny, percypowany przez odbiorcę), który ujawnia się w różnych strukturach utworu poprzez konkretne zabiegi formalne. Upraszczając, z tropem kategorialnym mamy do czynienia wówczas, gdy tryb, typ lub gatunek mowy A nabiera cech trybu, typu, gatunku B, powodując trudności w określeniu przynależności gatunkowej tekstu. W celu odróżnienia zwykłych zjawisk figuralnych (efektów gatunkowych) od mechanizmów tropicznych wprowadzamy terminy profilu minimalnego i profilu pełnego danej kategorii trybu, typu czy rodzaju. Profil minimalny kategorii obejmuje jej nieodzowne składniki definicyjne, zaś profil pełny wszystkie elementy tekstu w jakiś sposób nacechowane gatunkowo, w tym wyznaczniki zasadnicze. Na miano tropu zasługują zatem te procesy hybrydacji dyskursu, w które zaangażowane są zasadnicze składniki interferujących kategorii gatunkowych. Operacje hybrydacji nie dotyczące owego minimalnego zestawu inwariantów mają najczęściej charakter figuralny. Powyższe studium zawiera także propozycję klasyfikacji tropicznych zabiegów interferencyjnych opartą na kryteriach topologicznych (związanych z miejscem zajmowanym przez daną strukturę rodzajową w typograficznej przestrzeni tekstu) i funkcyjnych (związanych z transferem funkcji zachodzącym pomiędzy pewnymi komponentami rodzajowymi utworów). Wyróżniamy zatem odpowiednio tropy alternacyjne polegające na przemiennym następowaniu po sobie sekwencji rodzaju czy typu A i B (z możliwością różnych połączeń międzysegmentowych) oraz fuzyjne, których działanie polega na utracie bądź nabywaniu określonych funkcji gatunkowych przez pewne składniki tekstu, które funkcji tych tradycyjnie nie pełni? (to oczywiście tylko jeden z możliwych rodzajów fuzji). Tak w przypadku alternacji jak i fuzji wyróżniamy dodatkowo dwa podtypy związane z mechanizmami redukcji (prowadzącej do wyraźnego wchłonięcia jednego gatunku przez inny w płaszczyźnie formalnej) i wzbogacania (prowadzące do jaskrawego synkretyzmu). Jako materiał egzemplifikacyjny służą nam utwory z pogranicza dramatu i epiki, a ściślej rzecz biorąc teksty teatralne (ujmowane w perspektywie tekstocentrycznej) oraz narracyjne autorów takich jak G. Flaubert, M. Maeterlinck, M. Duras, S. Beckett, J. Joyce, V. Nabokov, P. Ackroyd, F. Billetdoux, N. Sarraute, C. Mauriac, R. Quenneau, G. Perec, R. Pinget.