Pamięć krajobrazu wyludnionych miejscowości w polskiej części dawnych Prus Wschodnich - materialny wymiar przerwania ciągłości osadnictwa

Abstract

Tematem rozprawy są przekształcenia obszarów wiejskich jednostek osadniczych opuszczonych między 1944 a 2020 rokiem, znajdujących się we włączonej do Polski w 1945 roku części dawnych Prus Wschodnich. Głównymi celami było zidentyfikowanie wyludnionych miejscowości na obszarze badań, a następnie określenie rodzajów, stopnia i kierunków przekształceń ich struktur materialnych. Dokonano analizy komparatystycznej aktualnych i archiwalnych materiałów kartograficznych, na podstawie której wyróżniono wyludnione miejscowości. Analizy przestrzenne przeprowadzono z wykorzystaniem technik GIS. Natomiast podczas prospekcji terenowej zastosowano metody z zakresu archeologii nieinwazyjnej m.in.: wykonano pomiary georadarowe, przeanalizowano wyniki lotniczego skanowania laserowego, sporządzono dokumentację fotograficzną i rysunkową reliktów. Na objętym badaniami terenie znajduje się współcześnie około 800 opuszczonych miejscowości, które stanowią integralne składniki krajobrazu dzisiejszych Warmii, Mazur i Powiśla. Zauważalna jest ich zwiększona koncentracja w powiatach północnych woj. warmińsko-mazurskiego, gdzie przed drugą wojną światową funkcjonowało najwięcej majątków ziemskich, które po 1945 roku zostały szybko rozkradzione i opuszczone. Podobnie na południu dawnych Prus Wschodnich, na terenach graniczących z Kurpiami i Mazowszem wysoka przestępczość oraz przekonanie ludności o niestabilności sytuacji politycznej sprawiały, że osadnictwo miało charakter tymczasowy. Wyniki przeprowadzonych analiz ukazują poważne zmiany, które zaszły w krajobrazie w wyniku przemian społeczno-politycznych XX wieku. Sieć osadnicza tych terenów uległa dużemu zubożeniu na skutek zaniku wielu małych miejscowości. Rodzaj i stan zachowania zidentyfikowanych pozostałości osadniczych świadczą o gwałtownie zachodzącej dewastacji ich struktur oraz o nieustannych przekształceniach destruktów. Przemiany te następują nie tylko na skutek działalności człowieka (np. rozbiórka budynków, składowanie odpadów na terenach opuszczonych wsi), ale również w wyniku procesów przyrodniczych (intensywna sukcesja roślinności, wietrzenie fizyczne).

Until the end of the Second World War, Warmia, Masuria, and some of Powiśle were part of the Province of East Prussia – an exclave of the German Reich. The 1945 alteration in their territorial affiliation and, especially, the socio-political consequences of that alteration, caused a number of changes in the cultural landscape there. One of the leading processes of that was the gradual depopulation of localities, resulting in the disappearance of settlement from many of them. The subject of the doctoral dissertation are the transformations of rural areas of settlement units abandoned between 1944 and 2020, located in the part of former East Prussia that was incorporated into Poland in 1945. The main objectives were to identify the depopulated localities in the research area, and then to determine the types, degrees, and directions of transformation of their spaces.