Agricultural Cooperatives - From Association to Enterprise

Abstract

Pierwsze rolnicze spółdzielnie produkcyjne w Polsce powstały w 1949 r. Organizowano je opierając się na jednym z czterech wzorów statutowych: typ la - prostt- foi^i.y kooperacji miedzy jojpodarstwarci chłopskimi, typ Ib - częściowe uspołecznianie środków produkcji, typ II i III - pełne uspołecznienie gospodarki rolnej. VT początkowym okresie tworzenia (. 1949-1951J spółdzielnie były dobrowolnymi zrzeszeniami, stosunkowo samodzielnymi w wyborze formy gospodarowania i profilu produkcji. Dyły one wówczas prostą sumą wi^lu indywidualnych gospodarstw chłopskich. Członkowie byli faktycznymi współgospodarzami i współdecydentami o kierunkach rozwoju spółdzielni, z poczuciem odpowiedzialności za wyniki produkcyjne i ekonomiczne. Społeczne stosunki w mało zróżnicowanych niewielkich grupach spółdzielców podobne były do układu stosunków w rodzinie chłopskiej. Możliwość podejmowania samorządnych decyzji na walnych zgromadzeniach członków czyniła z tego ciała faktyczną władzę spółdzielni. Wprowadzenie jednorodnej zespołowej produkcji roślinnej nie wymagało specjalnych kwalifikacji i umożliwiało wzajemną zastępowalność pracowników w różnych pracach. Prosta organizacja 1 podział pracy nie wymagał zespołów i brygad, hierarchicznych zależności służbowych pomiędzy członkami. Różnice w ich pozycji powstawały wówczas; gdy zbiorowość składała się z rolników z wkładem ziemi i bez tego wkładu. Z biegiem lat, wskutek różnych czynników tkwiących głównie w ogólnych kierunkach i instrumentach polityki państwa, rolnicze spółdzielnie produkcyjne tracą cechy pełnej dobrowolności, samodzielności, także samorządności. Nieco inne instrumenty kształtują ten proces w latach pięćdziesiątych, a inne - w sześćdziesiątych czy siedemdziesiątych. Lata sześćdziesiąte zapoczątkowują cykl świadczeń społecznych na rzecz spółdzielców ze strony państwa, a także szereg istotnych zmian organizacyjno-ekonomicznych. Rolnicze spółdzielnie produkcyjne prowadzić mogą produkcję pozarolniczą i pomocniczą. W latach siedemdziesiątych spółdzielnie łączą się w przedsiębiorstwa wieloobiektowe, organizują wspólne spółdzielnie wytwórczo-usługowe. Tworzy się nowa forma - specjalistyczne spółdzielnie produkcyjne. Zbiorowość spółdzielców zaczyna różnicować się. Wśród przyczyn ważny jest poszerzony zakres działalności instytucji, nowy system organizacji pracy, wprowadzenie brygad, kadry kwalifikowanych fachowców, specjalistów, aparatu administracyjnego, robotników najemnych. Ich sytuacja pracy zbliżona jest do sytuacji pracowników Innych jednostek państwowych. Zasady zarządzania spółdzielnią upodabniają się do zasad obowiązujących w przedsiębiorstwach państwowych. Władzę przejmuje etatowa fachowa kadrą kierownicza. Samorządowe ciało (walne zgromadzenie członków) przestaje być decydentem. Poczucie odpowiedzialności za rozwój spółdzielni przesuwa się z członków na kadrę kierowniczą. Tworzy się coraz bardziej skomplikowana organizacja formalna. Hierarchicznie ustalone stanowiska pracy powodują osłabienie więzi członkowskiej, występującej w zrzeszeniach typu wspólnoty grupowej, gdzie dominowały nieformalne stosunki i prosty podział pracy.