Między ideologią a utopią: Deinstytucjonalizacja wybranych usług dla osób z niepełnosprawnościami w Polsce. Perspektywa socjologii wiedzy

Abstract

Praca poświęcona jest problematyce dyskursu budowanego wokół procesu deinstytucjonalizacji usług społecznych dla osób z niepełnosprawnościami. Główną perspektywą jest socjologia wiedzy w ujęciu Karla Mannheima sformułowanym w jego pracy Ideologia i utopia. W perspektywie tej założenia modelu medycznego niepełnosprawności zostały zidentyfikowane jako wiodąca ideologia, a kontestująca ją utopia reprezentuje podejście modelu społecznego i prawno-człowieczego. Strony posługujące się ideologią i utopią zostały umownie nazwane odpowiednio: konserwatywną i reformatorską. Wśród stron, tworzących dyskursy deinstytucjonalizacji, wyróżnione zostały grupy posiadające specyficzne doświadczenie niepełnosprawności stanowiące o ich sytuacji społeczno-bytowej: osoby z niepełnosprawnościami, ich rodziny, pracownicy instytucji pomocowych, decydenci budujący i realizujący politykę społeczną oraz sojusznicy osób z niepełnosprawnościami. Dodatkowym czynnikiem, wziętym pod uwagę, jest dostęp do władzy rozumianej jako możliwość wpływania na kształtowanie i wykonywanie polityki społecznej. Analiza została oparta na tekstach będących odbiciem dyskursów tworzonych przez różnego rodzaju ekspertów w latach 2012 (ratyfikacja przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych) – 2022 (przyjęcie Strategii rozwoju usług społecznych). Funkcjonowanie stron w warunkach konfliktu, „mówieniu obok siebie” i zawieraniu doraźnych sojuszy prowadzi do konkluzji, że deinstytucjonalizacja stanowi przedsięwzięcie, które nigdy nie zostanie ostatecznie domknięte. Odrębne zespoły myśli stron, oparte o inne rozumienie tych samych pojęć nie pozwalają im na skuteczną komunikację, a tym samym na podejmowanie działań zmierzających do uwspólniania projektu deinstytucjonalizacji.

The book explores the discourse constructed around the process of deinstitutionalization of social services for people with disabilities. The main perspective is the sociology of knowledge as formulated by Karl Mannheim in his work Ideology and Utopia. In this perspective, the assumptions of the medical model of disability are identified as the dominant ideology, while the contesting utopia represents the approach of the social and human-rights model. The parties using ideology and utopia were conventionally named conservative and reformist, respectively. Among the parties creating the discourses of deinstitutionalization, groups with specific experiences of disability constituting their socio-behavioral situation were identified: people with disabilities, their families, employees of support institutions, decision-makers building and implementing social policy and allies of people with disabilities. An additional factor, taken into account, is access to power understood as the ability to influence the formulation and implementation of social policy. The analysis is based on texts which reflect the discourses created by various experts between 2012 (ratification of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities by Poland) and 2022 (adoption of the Strategy for the Development of Social Services). The parties' conflictual functioning, “talking past one another” and making ad hoc alliances leads to the conclusion that deinstitutionalization is an endeavor that will never be finally concluded. The parties' separate sets of thoughts, based on different understandings of the same concepts, do not allow them to communicate effectively and thus to work towards a common deinstitutionalization project.