W »teatrze pamięci«. Wizerunki powojennego żydowskiego życia we współczesnym kinie austriackim i niemieckim

Abstract

This dissertation examines depictions of postwar Jewish life in contemporary Austrian and German cinema, focusing on films produced from the 1990s to the present. The study analyzes portrayals of Holocaust survivors and their descendants and explores how these representations intersect with the politics of memory in Austria and Germany. The theoretical framework is grounded in Y. Michal Bodemann’s concept of the “memory theatre,” which enables an analysis of film as a medium of national self-reflection and memory construction. Drawing on memory studies, the dissertation situates cinematic representations of Jewish life within broader social, historical, and cultural contexts. The dissertation is organized into three chapters. The first outlines the methodological approach, combining memory studies with theories of stereotypes, antisemitism, alterity, and otherness, and addresses cinematic strategies for encoding Jewishness. The second chapter provides historical and sociocultural context, focusing on relations between Jewish communities and majority societies in Austria and Germany, including distinctions between the Federal Republic of Germany and the German Democratic Republic. The third chapter develops a typology of representations based on close analysis of selected films. By combining neoformal film analysis with contextual analysis and elements of reception studies, the dissertation also shows how cinematic representations of Jewish life are received and how they contribute to ongoing debates surrounding memory politics.

W centrum zainteresowania niniejszej rozprawy znajdują się wizerunki powojennego żydowskiego życia we współczesnym kinie niemieckim i austriackim (tj. w produkcjach powstałych od lat 90. XX wieku do dziś). Rozprawa koncentruje się na powiązaniach między filmowymi wizerunkami mniejszości żydowskiej a polityką pamięci w Austrii i Niemczech. Przedmiotem analizy jest zarówno sposób, w jaki przedstawiani są Ocalali oraz kolejne pokolenia Żydów, jak i konteksty, w których kino opowiada o życiu powojennej diaspory. Kluczowe jest pytanie o role przypisywane żydowskim bohaterom w filmach. Główny punkt odniesienia dla analiz stanowi koncepcja „teatru pamięci” Y. Michala Bodemanna. Niniejsza praca skupia się na wizerunkach diaspory, ale istotne są również wyobrażenia Austriaków i Niemców o nich samych. Pamięć o ofiarach Holokaustu i polityka pamięci stały się bowiem ważnymi elementami kreowania własnego wizerunku. Rozprawa składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich przybliżona zostaje metodologia badań (teorie z zakresu studiów nad pamięcią, a także zagadnienia związane z badaniami nad stereotypami, antysemityzmem, Obcością oraz Innością). Część metodologiczna pracy obejmuje także rozważania dotyczące strategii kodowania żydowskości w filmach. Drugi rozdział przedstawia kontekst społeczny, historyczny i kulturowy. W centrum zainteresowania znajdują się relacje diaspory ze społeczeństwem większościowym w Austrii i Niemczech (z uwzględnieniem różnic między sytuacją w RFN oraz NRD) oraz proces kształtowania się teatru pamięci. Rozdział analityczny wprowadza typologię opartą na perspektywie pamięcioznawczej. Połączenie analizy neoformalnej dzieł z analizą kontekstową i elementami analizy recepcji pozwala pokazać, jak dzieła opowiadające o żydowskim życiu są odbierane i jak wpisują się w debaty związane z polityką pamięci.