Bahnsteig und Viehwaggon als Topoi von Deportation und Vertreibung in der deutschsprachigen Gegenwartsliteratur: REINHARD JIRGLS Die Unvollendeten, SABRINA JANESCHS Katzenberge und JULIA FRANCKS Mittagsfrau

Abstract

In den 2000ern sind Flucht und Vertreibung erneut zum Thema in der deutschsprachigen Gegenwartsliteratur geworden. REINHARD JIRGLS Die Unvollendeten (2003), JULIA FRANCKS Mittagsfrau (2007) und SABRINA JANESCHS Katzenberge (2010) können hierfür als Beispiele genannt werden. Es sind autofiktionale Romane und Formen literarischer “postmemory” (HIRSCH 2012), in denen die Autor_innen sich mit der oft traumatischen Erfahrung ihrer Eltern und Großeltern in den Jahren vor und nach 1945 auseinandersetzen. Im Beitrag wird gezeigt, inwiefern diese Texte „multidirektionale“ (ROTHBERG 2010; 2011; 2021) Perspektiven auf Orte, Ereignisse und Gegenstände eröffnen, die nach 1945 überwiegend konkurrierenden Opfer- und Täternarrativen zugeordnet werden. Gefragt werden soll insbesondere nach der Funktion von Motiven wie dem Bahnhof, der Bahnfahrt und dem Viehwaggon – Kollektivsymbole konkurrierender Gedächtnisdiskurse –, d.h. ob und wie diese in den untersuchten Texten miteinander verknüpft werden, ohne unterschiedliche Erfahrungen einfach miteinander gleichzusetzen.

In the 2000s, flight and expulsion have once again become a topic in contemporary German-language literature. REINHARD JIRGL'S Die Unvollendeten (2003), JULIA FRANCK'S Mittagsfrau (2007) and SABRINA JANESCH'S Katzenberge (2010) are examples of this. In their autofictional novels, or forms of literary “postmemory” (HIRSCH 2012), the authors deal with the often traumatic experiences of their parents and grandparents in the years just before and after 1945. The article shows how the novels open up “multidirectional” (ROTHBERG 2010; 2011; 2021) perspectives on places, events and objects that have predominantly been assigned to competing victim and perpetrator narratives after 1945. It examines the functions of motifs such as the train station, the train journey and the cattle wagon – collective symbols of competing memory discourses – in the examined texts, and asks whether and how these motifs are interlinked, without equating different experiences.

Na przełomie tysiącleci ucieczka i wypędzenie ponownie stały się ważnym tematem we współczesnej literaturze niemieckojęzycznej. Die Unvollendeten (2003) REINHARDA JIRGLA, Mittagsfrau (2007) JULII FRANCK i Katzenberge (2010) SABRINY JANESCH są tego przykładami. W powieściach autofikcjonalnych, czyli formach literackiej „postpamięci” (HIRSCH 2012), autorzy i autorki często zajmują się traumatycznymi doświadczeniami rodziców i dziadków z okresu końca drugiej wojny światowej. Artykuł pokazuje, w jaki sposób powieści te otwierają „wielokierunkowe” (ROTHBERG 2010; 2011; 2021) perspektywy na miejsca, wydarzenia czy przedmioty, które po 1945 roku przypisywano głównie konkurującym ze sobą narracjom ofiar i sprawców. Analizuje funkcje motywów takich jak stacja kolejowa, podróż pociągiem i bydlęcy wagon – symbole konkurujących ze sobą dyskursów pamięci –, ponadto zastanawia się, czy i w jaki sposób motywy te są ze sobą powiązane i jednocześnie różnicują odmienne doświadczenia.