Prawo do odpoczynku w świetle polskich regulacji konstytucyjnych

Abstract

Prawo do odpoczynku jest jednym z podstawowych praw pracowniczych, które znalazło swe konstytucyjne umocowanie. Jego znaczenie, podkreślane w okresie rozwoju stosunków najmu pracy, współcześnie nie staje się w żadnym razie mniejsze, a wręcz jego waga stale wzrasta. Nie ma bowiem w zasadzie wątpliwości co do tego, że zmiany aktualnie zachodzące w świecie – globalizacja, względy konkurencyjności, nowe technologie, stale zwiększające się tempo życia i pracy – powodują nieustający wzrost oczekiwań wobec pracowników, również w zakresie ich dyspozycyjności. Skutkiem tego jest nasilające się zmęczenie oraz stres, które, jeśli nie zostaną odpowiednio zniwelowane, wywołują wiele chorób i zaburzeń o charakterze psychosomatycznym, jak również stają się przyczyną osłabiania więzi społecznych. Stąd tak wiele uwagi poświęca się w ostatnich latach problematyce odpoczynku – w tym poszukiwaniu skutecznych instrumentów prawnych, które będą umożliwiały jego optymalną realizację, a zarazem odpowiadały na określone zagrożenia, jakie stwarza obecna rzeczywistość. Do podstawowych środków urzeczywistniających to prawo należą w szczególności maksymalne normy czasu pracy, okresy odpoczynku dobowego i tygodniowego, przerwy w pracy, dni wolne od pracy czy prawo do urlopu wypoczynkowego. Coraz częściej jednak w państwach zachodniej Europy wprowadzane są kolejne rozwiązania normatywne w tym zakresie, takie jak chociażby tzw. prawo do odłączenia, stanowiące odpowiedź na nowe wyzwania cywilizacyjne. Zwraca się bowiem uwagę na fakt, że rozwój różnorodnych form komunikowania się na odległość stwarza realne niebezpieczeństwo naruszania prawa pracownika do odpoczynku, ciągłego zakłócania spokoju pracownika w tym okresie. Prawo to jest również często normowane w aktach rangi konstytucyjnej, choć stało się to stosunkowo późno, bo w zasadzie dopiero w II połowie XX w., i nie ma charakteru powszechnego. O prawie do odpoczynku jako takim lub konieczności ustanowienia określonych gwarancji z tego obszaru, takich jak przede wszystkim urlop wypoczynkowy oraz ograniczenie norm czasu pracy, w ramach sprawiedliwych czy odpowiednich warunków pracy, stanowi się m.in. w konstytucjach Włoch, Portugalii, Hiszpanii, a także w wielu ustawach zasadniczych państw tzw. byłego bloku socjalistycznego (np. Ukrainy, Rosji, Słowacji, Rumunii, Bułgarii, Węgier). Podstawą takiego stanu rzeczy jest, jak się wydaje, pomijając aspekt pewnych tradycji konstytucyjnych, współczesna koncepcja praw człowieka, która opiera się na przekonaniu, że skuteczna realizacja praw i wolności obywatelskich, również tak elementarnych, jak chociażby prawo do życia i ochrony zdrowia czy szeroko rozumianej wolności, wymaga zagwarantowania określonych uprawnień o charakterze społeczno-ekonomicznym, wśród których wymienić należy m.in. prawo do odpoczynku. Prawo do odpoczynku zostało ujęte w obowiązującej Konstytucji RP w sposób stosunkowo ogólny. Pomimo tego samo nadanie temu prawu rangi konstytucyjnej, co nie jest zjawiskiem powszechnym w państwach europejskich, ma istotne znaczenie. Konstytucja bowiem wyraźnie potwierdza i utrwala to prawo, podkreśla jego rolę i szczególną wartość. Współcześnie kwestia ta zyskuje na znaczeniu, zwłaszcza wobec wyraźnie uwidaczniających się zagrożeń i problemów związanych z rozdzieleniem czasu pracy i czasu wolnego od pracy, w tym przeznaczonego na odpoczynek, i potrzebą stworzenia w tym zakresie skutecznych gwarancji prawnych. Między innymi nasilające się zjawisko wypalenia zawodowego wymaga pilnej interwencji ustawodawcy, także, a może nawet głównie, poprzez odpowiednie rozwiązania prawne w aspekcie zapewnienia stosownej ilości czasu wolnego od pracy64. Również rosnący odsetek osób świadczących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy uwidacznia potrzebę objęcia tych podmiotów stosowną ochroną w zakresie praw podstawowych, do których zaliczyć należy również odpoczynek, i poszukiwania źródeł tej ochrony w samej ustawie zasadniczej. Trzeba jednak przyznać, że ze względu na sposób sformułowania prawa do odpoczynku w art. 66 ust. 2 Konstytucji o realnej wartości tego prawa przesądza w przeważającej mierze ustawodawstwo zwykłe, bowiem to w nim właśnie, zgodnie z Konstytucją RP, określa się konkretne warunki jego realizacji.