Tożsamość konstytucyjna – pojęcie zamknięte czy otwarte?

Abstract

Tożsamość konstytucyjna jako pojęcie pojawiło się w doktrynie prawa w kontekście relacji prawa krajowego i unijnego, w szczególności po wprowadzeniu Traktatem z Maastricht do postanowień Traktatu o UE przepisu, zgodnie z którym „Unia szanuje tożsamość narodową państw członkowskich”1. Punktem wyjścia do rozważań doktrynalnych było zatem pojęcie „tożsamości narodowej” wyrażone expressis verbis w TUE. Od samego początku jego niejasny sens budził wątpliwości interpretacyjne co do skuteczności w zakresie ochrony uprawnień państw członkowskich przed nieuprawnioną ingerencją Unii. W artykule postawiono pytanie czy możliwe jest stworzenie zamkniętego katalogu zasad tworzących swoiste „jądro konstytucyjne”. Każde państwo kładzie bowiem nacisk na inne elementy, które stanowią o jego tożsamości konstytucyjnej podlegającej szczególnej ochronie. Wspólną cechą wypowiedzi sądów konstytucyjnych jest odwoływanie się do wspólnych wartości „łączących” jednostki w naród, takich jak język, kultura, wspólna historia czy tradycja, przesądzających o istnieniu jedności kulturowej i przynależności państwowej, po szerszy aspekt odnoszący się do obowiązku respektowania przez Unię ciągłości egzystencji państw członkowskich jako suwerennych podmiotów. Zasadne jest zatem pytanie, czy pojęcie to podlega ewolucji, jest dynamiczne, „żywe”, czy też jako mające zakotwiczenie w Konstytucji jest stałe i wymaga jedynie wyinterpretowania. Wreszcie czy tylko Konstytucja jest rezerwuarem wartości tworzących tożsamość konstytucyjną, czy jej elementy należałoby wywodzić z innych aktów, historycznie wcześniejszych. Podejmując próbę określenia katalogu zasad, trzeba dodatkowo wziąć pod uwagę fakt, że w odczuciu społecznym pojęcie tożsamości państwowej, konstytucyjnej czy narodowej może być rozumiane w różny sposób, w zależności od wyznawanych wartości i poglądów, wiary, wyrażanego światopoglądu, stosunku człowieka do otaczającego go świata, potrzeb, oczekiwań, wychowania czy przekonań, dlatego też trudno byłoby jednoznacznie uchwycić to, co jest w równym stopniu istotne dla wszystkich jednostek tworzących określoną społeczność czy naród. Część społeczeństwa tożsamość konstytucyjną utożsamiać będzie przede wszystkim z ładem i porządkiem prawnym, ideą demokratycznego państwa, respektowaniem zasad niedyskryminacji, ochroną praw podstawowych, poszanowaniem praw mniejszości i przestrzeganiem zasad praworządności. Z kolei dla części społeczeństwa kluczowe będą te wartości, które odnoszą się do tradycji kultury, dziedzictwa narodowego i kulturowego, historii, religii czy wyznania. Spór o wartości z góry wydaje się nierozwiązywalny.