„Jak cię widzą, tak cię piszą” – ogród na miarę ambicji i możliwości łódzkiego fabrykanta

Abstract

A factory owner’s garden in Łódź is an interesting phenomenon compared to other 19th-century designs of a similar nature. It is distinguished by its specific location in the area of a factory town, among multi-functional buildings. Most private gardens were modeled on European designs, especially French and English that were fashionable at that time. Larger and more impressive gardens were established by specialized foreign gardening companies or specialists from outside the Kingdom of Poland, and later entrusted to the care of Polish gardeners.The gardens varied in size, equipment and plantings, but in most of them, in addition to the materials typical of European gardens, there were also features typical of the landscape of an industrial city. A specific view and background of the garden was the factory complex, including the huge spinning mill buildings standing next to the owner’s palace or villa. It also happened that in the garden itself, alleys or parts of flower beds were covered with brick or coal dust. The plants were also covered with factory dust, giving the garden a characteristic, slightly gloomy appearance. The landscape of the industrial city left its own mark on the gardens in Łódź.However, the proximity of factory complexes, resulted in some benefits, such as the availability of heating needed in greenhouses and conservatories, local water supply (pumping stations and hydrophores), which facilitated the implementation of a representative and more decorative program of Łódź gardens. Above all, income from industrial activities provided financial resources to establish and maintain a high standard. Gazebos, fountains, sometimes even tufa caves and stages were built there, and the utility program was sometimes enriched with larger water reservoirs. Special species of trees and shrubs were imported. Next to them there were impressive seasonal plants, including, for example, orange trees displayed in pots in the summer. The above-mentioned elements and many others created the specific and unique atmosphere of residential gardens in Łódź at the end of the 19th century.How important a role the garden played in the residence of a Łódź factory owner, can be proven by the fact that at the turn of the 19th and 20th centuries, two Garden Exhibitions were organized in Łódź. Numerous descriptions of the garden compositions, small architectural objects and equipment of Łódź gardens presented at that time constitute today a testimony to the preferences and ambitions of the bourgeois and convey knowledge about the image of Lodzermensch’s garden.

Łódzki ogród fabrykancki jest ciekawym zjawiskiem na tle innych XIX-wiecznych założeń rezydencjonalnych. Wyróżnia go specyficzna lokalizacja na obszarze miasta fabrycznego, pośród zabudowy wielofunkcyjnej. Większość prywatnych ogrodów wzorowana była na założeniach europejskich, a szczególnie na modnych wówczas ogrodach francuskich i angielskich. Większe i bardziej okazałe ogrody były zakładane przez wyspecjalizowane zagraniczne firmy ogrodnicze lub ogrodników spoza terenów Królestwa Polskiego, aby następnie pielęgnację założenia powierzyć ogrodnikom polskim.Poszczególne ogrody były zróżnicowane pod względem wielkości, wyposażenia, nasadzeń, ale w większości z nich oprócz tworzywa typowego dla ogrodów europejskich pojawiały się także cechy charakterystyczne dla krajobrazu miasta przemysłowego. Specyficznym widokiem i zarazem tłem ogrodu były zabudowania fabryczne, w tym potężne gmachy przędzalni, stojące obok pałacu lub willi właściciela rezydencji. Zdarzało się też, że w samym ogrodzie alejki lub fragmenty rabat wysypywano miałem ceglanym lub węglowym. Niejednokrotnie rośliny pokrywał pył fabryczny, nadając ogrodowi charakterystyczny, nieco ponury wygląd. Krajobraz miasta przemysłowego odciskał w ten sposób swoiste piętno na łódzkich założeniach ogrodowych.Istniały jednak także korzyści wynikające z bliskości zespołów fabrycznych, takie jak dostępność ogrzewania potrzebnego w szklarniach i oranżeriach, lokalne zasilanie w wodę (przepompownie i hydrofornie), które ułatwiały realizację reprezentacyjnego i bardziej ozdobnego programu łódzkich ogrodów. Przede wszystkim zaś dochody z działalności przemysłowej zapewniały środki finansowe do założenia i utrzymania wysokiego poziomu ogrodów. Zakładano w nich altany, wodotryski i fontanny, czasem nawet groty tufowe, estrady, a program użytkowy wzbogacano niekiedy o większe zbiorniki wodne. Sprowadzano specjalne gatunki drzew i krzewów. Obok nich pojawiały się okazałe rośliny sezonowe, w tym np. drzewka pomarańczowe wystawiane w donicach w okresie letnim. Wymienione elementy oraz wiele innych tworzyły specyficzny i wyjątkowy klimat łódzkich ogrodów rezydencjonalnych końca XIX wieku.Jak ważną rolę odgrywał ogród w rezydencji łódzkiego fabrykanta może poświadczyć fakt, że na przełomie XIX i XX wieku właśnie w Łodzi zorganizowano dwie Wystawy Ogrodnicze. Liczne opisy zaprezentowanych wówczas kompozycji ogrodowych, obiektów małej architektury i wyposażenia łódzkich ogrodów stanowią dziś świadectwo upodobań i ambicji ówczesnych fabrykantów oraz przekazują wiedzę o wizerunku ogrodu Lodzermenscha.