„Ogrody Hesperyd” – XVIII-wieczne kolekcje roślin oranżeryjnych w Polsce. Analiza zasobu

Abstract

The fashion for collecting rare plants in Europe dates back to the Renaissance. In the eighteenth century, conservatories and the collections of exotic plants were an important components of the estates of the Polish nobility. Generous collections were maintained not only by the royal courts headed by the king John III Sobieski, Augustus II or Stanislaus Augustus, but also by many aristocratic families. Knowledge about the collections of conservatory plants of that times is provided by e.g. preserved garden inventories. There are known lists of plants from the conservatory in Wilanów from the time of Elżbieta Sieniawska (1729), the Radziwiłł’s residence in Alba (1738, 1758) and Nyasvizh (1776) as well as Biała Podlaska (1781), Nieborów in the property of Helena and Michał Radziwiłł (1784), in the Branicki’s residence in Białystok (1771–1772) or the Potulicki’s residence in Przemyków (1778, 1789). The most frequently cultivated plants were citrus (Citrus L.), mainly C. aurantium L. and C. limon (L.) Osbeck, as well as Lauru nobilis L. In most collections, species such as: Genista hispanica L., Myrtus communis L., Prunus laurocerasus L., Punica grantum L., Rosmarinus officinalis L. were frequently found, as well as Ficus carica L., Buxus sempervirens L., Cupressus sempervirens L., Aloe sp. and Teucrium marum L. More than half of the analysed inventories recorded the presence of: Dianthus caryophyllus L., Yucca gloriosa L. and Taxus baccata L. Viburnum tinus L. and Adenanthera pavonina L. Less frequently appeared species like Nerium oleander L. or Erysimum × cheiri (L.) Crantz). Not all species have been identified, but the rich collections and popularity of the conservatories testify to the popularity and importance of exotic plants in 18th-century gardens in Poland.

Moda na kolekcjonowanie rzadkich roślin sięga w Europie czasów renesansu. W XVIII wieku oranżerie i znajdujące się w nich kolekcje roślin egzotycznych stanowiły istotny składnik siedzib polskiej arystokracji. Bogate kolekcje utrzymywali nie tylko królowie na czele z Janem III Sobieskim, Augustem II czy Stanisławem Augustem, był one także domeną wielu rodów magnackich. Wiedzy o ówczesnych kolekcjach roślin oranżeryjnych dostarczają m.in. zachowane inwentarze ogrodów. Znane są spisy roślin z oranżerii w Wilanowie z czasów Elżbiety Sieniawskiej (1729), rezydencji Radziwiłłów w Albie (1738, 1758) i Nieświeżu (1776) oraz w Białej Podlaskiej (1781), Nieborowie w dobrach Heleny i Michała Radziwiłłów (1784), w rezydencji Branickich w Białymstoku (1771–1772) czy rezydencji Potulickich w Przemykowie (1778, 1789). Najczęściej uprawianymi roślinami były cytrusy (Citrus L.), przede wszystkim C. aurantium L. i C. limon (L.) Osbeck, a także wawrzyn (Lauru nobilis L.). W większości kolekcji odnotowano także takie gatunki, jak: Genista hispanica L., Myrtus communis L., Prunus laurocerasus L., Punica grantum L., Rosmarinus officinalis L. Często pojawiającymi się gatunkami były: Ficus carica L., Buxus sempervirens L., Cupressus sempervirens L., Aloe sp. i Teucrium marum L. Ponad połowa przeanalizowanych inwentarzy odnotowała obecność: Dianthus caryophyllus L., Yucca gloriosa L. i Taxus baccata L. Rzadziej pojawiały się: Viburnum tinus L., A Adenanthera pavonina L., Nerium oleander L. czy Erysimum × cheiri (L.) Crantz. Nie wszystkie gatunki udało się zidentyfikować, ale bogaty zasób i powszechność oranżerii świadczy o popularności i randze roślin egzotycznych w XVIII-wiecznych ogrodach.