Świadectwo krakowskiego ogrodu przełomu XV i XVI wieku

Abstract

One of the effects of the development of medicine and botany at the end of the 15th century was the appearance of various types of gardens where medicinal plants were grown. In addition to monastery gardens, which had been maintained for centuries, new ones were established by both theoreticians and practitioners of herbal medicine – doctors, pharmacists and the first botanists. Among the medical professionals, a new group appeared, professional gardeners who sold plants to pharmacists and probably also provided basic medical advice. In their work, they used scientific (or quasi-scientific) herbaria collecting information about the properties and uses of plants. The collections of the Scientific Library of the Polish Academy of Sciences and the Polish Academy of Sciences in Krakow include an incunabulum documenting the professional practice of a plant breeder (Inc. 31). The incomplete (120 out of over 360 leaves are missing) copy of Gart der Gesundheit from 1485 belonged to an unidentified, German-speaking gardener from Cracow, who made numerous notes in it between 1493 and 1527. The entire text was indexed by him (he wrote down the most important elements of individual plant descriptions in the margins and developed his own index).The richly illustrated incunabulum was not only a source of knowledge (it recorded the uses of plants, sometimes simple recipes and various medical and culinary observations, and also included comments he heard from Cracow doctors), but also a trader’s notebook (most plants have the purchase prices paid in several pharmacies in the Cracow agglomeration, also the selling prices and the source from which he obtained the seeds or a rare plant) and the breeder (most of the notes concern the germination and flowering time of the plants and their appearance, especially elements not shown in the woodcuts or not accurately presented).The illustrations were as important to him as the text of the herbarium. The new woodcuts, developed in Mainz at the end of the 15th century, were relatively realistic and allowed to quickly find the right keyword and identify the plant. The owner from Cracow additionally added their German, Latin and Polish names to the representations of the plants (sometimes different than in the German print). Moreover, he most likely bought his copy already colored, because the notes also include his comments on the quality of the illustrations and possible differences between the real plant and its representation, especially the color of the leaves and flowers.Even though the Cracow copy of Gart der Gesundheit was destroyed in the 19th century attempt at conservation (currently it is missing ⅓ of the pages and the original binding), which makes it impossible to identify its first owner, the notes included in it allow to see how richly illustrated were the scientific publications in the field of botany and herbal medicine used at the turn of the 15th and 16th centuries. Although the book was not cheap, for the owner it was primarily of practical importance and was treated as a kind of almanac that gives insight into the environment of plant breeders of that period, but also into the nature and climate of Cracow at the turn of the Middle Ages and the early modern period.

Jednym ze skutków rozwoju medycyny i botaniki w końcu XV wieku było pojawienie się różnego rodzaju ogrodów, w których hodowano rośliny lecznicze. Prócz prowadzonych niekiedy od stuleci ogrodów klasztornych nowe zakładali tak teoretycy, jak i praktycy ziołolecznictwa – lekarze, aptekarze i pierwsi botanicy. Wśród zawodów medycznych pojawili się profesjonalni ogrodnicy, którzy sprzedawali rośliny farmaceutom, a zapewne też udzielali podstawowych porad medycznych. W swojej pracy korzystali z naukowych (czy też quasi-naukowych) zielników gromadzących informacje o właściwościach i zastosowaniu roślin. W zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie znajduje się inkunabuł dokumentujący praktykę zawodową hodowcy roślin (Inc. 31). Niekompletny (brakuje w nim 120 z ponad 360 kart) egzemplarz Gart der Gesundheit z 1485 roku należał do niezidentyfikowanego, posługującego się językiem niemieckim krakowskiego ogrodnika, który w latach 1493–1527 poczynił w nim liczne notatki. Cały tekst został przez niego zindeksowany (na marginesach autor zanotował hasłowo najważniejsze elementy poszczególnych opisów roślin i opracował własny indeks). Bogato ilustrowany inkunabuł był dla niego nie tylko źródłem wiedzy (wynotowywał zastosowanie roślin, niekiedy proste receptury i różne spostrzeżenia medyczne oraz kulinarne, a także zamieszczał uwagi zasłyszane od krakowskich lekarzy), ale też notatnikiem handlarza (przy większości roślin zapisane są ceny skupu, które płacono w aptekach aglomeracji krakowskiej, a przy kilku także ceny sprzedaży i źródło, skąd pozyskiwał nasiona bądź rzadką roślinę) oraz hodowcy (większość notatek dotyczy czasu kiełkowania i kwitnięcia roślin oraz ich wyglądu, zwłaszcza elementów nieukazanych na drzeworytach lub niedokładnie przedstawionych).Ilustracje były dla niego równie istotne jak tekst zielnika. Nowe, opracowane w Moguncji w końcu XV wieku drzeworyty były względnie realistyczne i pozwalały szybko znaleźć odpowiednie hasło i zidentyfikować roślinę. Krakowski właściciel dodatkowo dopisywał przy przedstawieniach roślin ich niemieckie, łacińskie i polskie nazwy (czasem odmienne niż w niemieckim druku). Co więcej, swój egzemplarz najprawdopodobniej kupił już pokolorowany, bo wśród notatek są także jego uwagi na temat jakości ilustracji i ewentualnych różnic między rzeczywistą rośliną i jej przedstawieniem, obejmujące przede wszystkim barwę liści i kwiatów.Mimo że krakowski egzemplarz Gart der Gesundheit został zniszczony w czasie XIX-wiecznej konserwacji (obecnie brak w nim ⅓ kart oraz oryginalnej oprawy), przez co nie można zidentyfikować jego pierwszego właściciela, zamieszczone w nim notatki pozwalają nam zobaczyć, jak na przełomie XV i XVI wieku wykorzystywano bogato ilustrowane publikacje naukowe z zakresu botaniki i ziołolecznictwa. Chociaż książka nie była tania, miała dla niego przede wszystkim znaczenie użytkowe i była traktowana jako swoisty almanach, który daje wgląd w środowisku hodowców roślin tego okresu, ale też w przyrodę i klimat Krakowa przełomu średniowiecza i nowożytności.