| dc.description.abstract | Pojęcie „,liryki'” było w starożytności niezależne od kategorii ,„rodzaju” poetyckiego. Koncepcja
„trzech rodzajów” stworzona przez Platona, zreinterpretowana przez Arystotelesa, dotyczyła
sfery językowej utworu. Rodzaje (w terminologii Arystotelesa: „sposoby naśladowania”)
były rozumiane jako elementarne możliwości kształtowania hżż5. Jeśli podmiot wypowiedzi
poetyckiej przemawiał sam, powstawało tzw. ,,proste opowiadanie”' (np. w dytyrambie); jeśli ,„chował
się” za postacie przedstawione, pozwalając przemawiać im samym, formowała się wypowiedź
„naśladowcza”” (np. w komedii lub w tragedii), jeśli zaś obie te struktury pojawiały się przemiennie,
tworzyła się wypowiedź ,„mieszana'” (np. w eposie).
Pojęcia: ,„poety lirycznego”, a następnie „liryki” otrzymały poświadczoną
wypowiedziami teoretycznymi konotację dopiero w okresie hellenistycznym (na przełomie III
i II w. p. n.e. lub może dopiero w I w. p.n.e.). Został wtedy ustalony tzw. kanon liryków, obejmujący
listę dziewięciu poetów greckich uprawiających poezję meliczną. Alkman, Stesichoros, Alkaios,
Sappho, Ibykos, Anakreont, Simonides, Pindar oraz Bakchylides zostali uznani za wzorcowych,
godnych studiowania i naśladowania twórców. Pojęcie ,„liryki”* wiązało się odtąd ściśle
z poezją autorów kanonicznych. W tej też formie funkcjonowało ono w świadomości rzymskich
teoretyków poezji i wymowy, którzy za „,liryka”” uważali ponadto Horacego.
Pojęcia „„rodzaju”” oraz „.liryki” (,,poezji liryków") mieściły się zatem na dwóch różnych płaszczyznach.
Pierwsze odnosiło się do aspektu strukturalno-językowego poezji w ogóle; drugie do
historycznie sprecyzowanej odmiany poezji, obejmującej pewną ilość gatunków, złączonych, jak
dowodzili teoretycy hellenistyczni, wspólnymi właściwościami estetycznymi. Pojęć tych nie tylko
nie próbowano z sobą identyfikować, ale też nie dopatrywano się między nimi żadnych stosunków.
W późnym antyku i we wczesnym średniowieczu stworzono natomiast sieć klasyfikacyjną,
w której rodzaje, pojęte jako zbiory gatunków, ulegały podziałowi na gatunki. Liryka znajdowała
się w tej klasyfikacji najczęściej po stronie genus mixtum (rodzaju ,„mieszanego”) obok eposu (tak
np. u Diomedesa, IV w. p. n.e.). Już wtedy skrystalizował się, ustalony ostatecznie w dojrzałym
średniowieczu, z pominięciem wzorów stworzonych przez poezję prowansalską, teoretyczny model
liryki; jego prototypem miały być Pieśni Horacego (np. sądy Honoriusza z Autun, XII w.,
Jana z Garlandii, XIII w.)
W XVI i na początku XVII w. ukształtowała się obszerna wiedza o liryce. Teoretycy ówcześni
z jednej strony badali empirycznie gatunki liryczne, rekonstruowali ich genezę w literaturze greckiej
i rzymskiej, charakteryzowali ich strukturę, starając się równocześnie sprecyzować i ujednolicić treść pojęcia liryki, która zyskiwała powoli rangę ogólnej kategorii poetyckiej. „„Prawodawcami**
liryki byli dwaj poeci: Pindar oraz Horacy. Z późniejszych zainteresowaniem darzono tylko
Petrarkę. Z drugiej strony poszukiwano miejsca liryki w ogólnym systemie poezji, poprzez określenie
jej stosunku do kategorii rodzaju poetyckiego.
W genologii renesansowej ukształtowały się dwa różne poglądy na lirykę. Pierwszy, nawiązujący
do tradycji klasyfikacji średniowiecznej, reprezentowany między innymi przez J. Pontanusa,
uwydatniał niespójność rodzajową poezji lirycznej, wiążąc ją z genus mixtum. Drugi, szukający
oparcia intelektualnego przede wszystkim u teoretyków antycznych, łączący swoiście koncepcje
Platona i Arystotelesa, a reprezentowany przez takich autorów, jak Minturno, J. C. Scaliger lub
A. Viperano — skłaniał się do kojarzenia liryki z rodzajem ,,opowiadającym”. M. K. Sarbiewski,
który odegrał szczególnie dużą rolę w kształtowaniu wiedzy o liryce na początku XVII w., twierdził,
iż ten typ poezji posługuje się sposobem wypowiedzi zbliżonym do wymowy (ratiocinatio).
Trzeba jednak podkreślić, iż nie identyfikowano liryki z rodzajem. Zdawano sobie sprawę
z niemożności utożsamienia zbioru gatunków z aspektem strukturalnym językowej warstwy utworu
poetyckiego. Utożsamienie takie było możliwe tylko kosztem odejścia od platońskiej
i arystotelesowskiej koncepcji genologicznej w kierunku pojmowania rodzaju jako „,części”* poezji.
Można więc powiedzieć, iż w świadomości ówczesnej istniała nadgatunkowa kategoria liryki,
nie istniało natomiast i nie mogło istnieć przy zachowaniu platońsko-arystotelesowskiej tradycji
intelektualnej — pojęcie ,,rodzaju lirycznego”. | pl_PL |
