I metodi di evasione nella narrativa italiana tra le due guerre

Abstract

Na rozwój literatury włoskiej okresu międzywojennego we Włoszech wpłynęła sytuacja polityczna kraju, a także tradycja literacka. Reżym Mussoliniego starał się w różny sposób wpłynąć na stworzenie literatury odzwierciedlającej problemy „rewolucji” faszystowskiej, jednak znalazł posłuch u pisarzy miernych, stąd znikoma wartość tego typu utworów słusznie przemilczanych przez krytyków i historyków literatury. Większość pisarzy przeciwnych lub co najmniej „neutralnych”” wobec faszyzmu, a także część pisarzy, która zgłosiła akces do partii faszystowskiej, unikała angażowania literatury w problemy epoki, hołdując swoiście pojmowanej autonomii sztuki. Duże znaczenie na formowanie się tego rodzaju poglądów miała estetyka Benedetta Croce. Tak więc w latach dwudziestych i częściowo trzydziestych przeważała we Włoszech literatura, którą można nazwać ewazyjną. Kształtowanie się tej literatury da się najlepiej prześledzić na przykładzie prozy narracyjnej, która w omawianym okresie przeżywała swój rozkwit i która pod koniec lat trzydziestych, a zwłaszcza w latach czterdziestych, doprowadziła do przełomu w podejściu do znaczenia literatury w całokształcie problematyki polityczno-kulturalnej Włoch. Można wyróżnić trzy zasadnicze metody, którymi posługiwali się pisarze, by uniknąć poruszania w swoich dziełach tematów aktualnych dla ówczesnej sytuacji kraju: 1. Tworzenie dzieł pod wpływem tzw. prozy artystycznej, w której główny nacisk kładziono na formalny kształt utworu, na szatę językowo-stylistyczną, pieczołowicie a często w sposób przesadny opracowaną. Utwory tego typu charakteryzowały się nikłymi elementami fabuły, krótkością formy i dużą zawartością pierwiastków lirycznych. Najbardziej utalentowani pisarze nie mogli jednak utrzymać się w granicach tych rygorów, zaczęli tworzyć dzieła o cechach strukturalnych zbliżonych do powieści i uzyskiwali niekiedy efekty zbliżone do awangardowej literatury europejskiej (np. E. Pea, G. Manzini). 2. Dążenie do przedstawienia rzeczywistości odrealnionej. Głównym przedstawicielem tego „nurtu” był Massimo Bontempelli, twórca teorii tzw. realizmu magicznego, polegającego na wzajemnym współistnieniu w świecie przedstawionym elementów rzeczywistości i fantazji. Zdaniem pisarza miała w ten sposób powstać nowa poetyka, która mogłaby rozpowszechnić sztukę włoską równolegle do ekspansji doktryny faszystowskiej. Jednak zasady „realizmu magicznego” odrzucały możliwość odzwierciedlenia jakiejkolwiek myśli politycznej i nie zyskały uznania nawet we Włoszech; jedynym pisarzem realizującym w praktyce swe własne zasady teoretyczne był sam Bontempelli. Do pisarzy stosujących metody kształtowania rzeczywistości w oparciu o świat fantazji i mitów należy Dino Buzzati, u którego absurdalność Świata, często przyrównywana do Kafki, uzyskuje zupełnie inny charakter dzięki niejednolitości wizji i środków wyrazu. W sposób zdecydowany odróżniają się od wymienionych pisarzy V. Brancati i A. Palazzeschi. Pierwszy, za młodu związany z literaturą faszystowską, a później przeciwnik reżymu, zajął się satyrą obyczajową, ale wyrażającą nie krytykę społeczną, lecz uwypuklającą przywary regionu, a mianowicie pokutujący wśród Sycylijczyków (niezależnie od ich przynależności klasowej) mit męskiej pyszałkowatości. Z kolei Aldo Palazzeschi głównie w swoim arcydziele Sorelle Materassi ograniczył się do wnikliwej prezentacji postaci o cechach patologicznych, używając całej gamy deformacji — od ironii do groteski. 3. Kontynuacja powieści XIX-wiecznej, a w szczególności powieści historycznej i werystycznej. Powieść historyczna Bacchellego, jakkolwiek nie stroni od problematyki politycznej i moralnej, a nawet ją podkreśla w niezliczonych komentarzach, dotyczy jednak głównie okresów dawniejszych. Pomimo konserwatywnego stanowiska w kwestiach społecznych i nacjonalistycznego w zagadnieniach politycznych, pisarz unika wypowiadania się w sprawach związanych z ówczesną sytuacją Włoch. Natomiast u Bruna Cicognaniego elementy charakterystyczne dla poetyki weryzmu zostają w pewnym stopniu poszerzone analizą postaci niekiedy wręcz patologicznych, co z jednej strony pogłębia konstrukcję postaci, ale z drugiej — stępia ostrze problematyki społecznej, zajmującej poważne miejsce w powieści werystycznej. Dopiero w latach trzydziestych zaczyna się rozwijać nowa literatura antykonformistyczna wobec polityki kulturalnej reżymu, która stworzy przesłanki dla bogatej twórczości powieściowej powojennej, zwanej często neorealistyczną.