Problèmes concernant "le roman-fleuve". II: essai sur la structure du "roman-fleuve"

Abstract

Nawiązując do wykazanego w poprzednim artykule braku jednoznacznego, naukowo sformułowanego pojęcia „roman-fleuve” oraz chaosu panującego w dziedzinie prób ustalenia desygnatu nazwy (formy strukturalnej) — omówiono wyniki analizy z aspektu rodzajowego trzynastu cyklów powieściowych, określanych dotychczas mianem „powieści-rzeki”. Jako ceł badań postawiono: a) ustalenie powodów, które sprawiły, że rozpatrywane utwory określono wspólną nazwą „roman-fleuve'; b) skonstatowanie, czy utwory te posiadają cechy przypisywane „powieści-rzece” w cytowanych poprzednio wypowiedziach teoretycznych; c) przekonanie się, czy między poszczególnymi utworami nie ma tak znacznych różnic gatunkowych, aby wykluczały one możliwość określenia ich jedną nazwą, przyjętą dla nowej odmiany powieściowej. W wyniku przeprowadzonych dociekań ustalono, iż analizowane utwory posiadają co prawda kilka wspólnych cech, ale nawet one realizowane są często tak odmiennie, iż niepodobna ich uznać za wyróżniki gatunkowe. Różnice te dotyczą przede wszystkim roli czasu w organizacji fabuły oraz sposobu realizowania zaplanowanej jedności strukturalnej cyklu. Spośród analizowanych utworów wyodrębniono jednak grupę powieści, w której powtarzające się cechy są ze sobą ściśle strukturalnie związane i tworzą zamkniętą formę strukturalną. Grupę tę stanowią utwory określane pomocniczo w trakcie przeprowadzania analizy jako „powieści rodowe”. „Solidaryzując się z najczęstszą w źródłach polskich definicją określającą „powieść- rzekę” jako „wielotomowy cykl powieści przedstawiających dzieje rodziny przez kilka pokoleń” !, zajęto stanowisko, iż tego rodzaju definicja nie podaje wszystkich cech strukturalnych „roman-fleuve". Jako wyróżniki gatunkowe wysunięto następujące cechy, uwzględniając równocześnie ich relacje strukturalne. 1) Powieść typu „roman-fleuve” stanowi jedność treściowo-kompozycyjną, mimo różnorodności i bogactwa motywów fabularnych. 2) „Powieść-rzeka” na przykładzie historii typowego rodu w kilku pokoleniach odzwierciedla fazy rozwoju danego społeczeństwa w określonej epoce historycznej. 3) Fabuła „powieści-rzeki” ciąży ku epoce współczesnej autorowi, obejmując nieraz okres nieco wcześniejszy na zasadzie „genealogii” teraźniejszości. 4) Powieść typu „roman-fleuve” przedstawia dobór zdarzeń mających sprawić wrażenie nieprzerwanego toku życia codziennego, z usunięciem kryterium selekcji według ważności historycznej lub społecznej. 5) Stosowana technika literacka dąży do obudzenia w czytelniku wrażenia upływającego czasu. 6) Autor „powieści-rzeki” kształtuje postacie za pomocą szczegółowej i wnikliwej charakterystyki zewnętrznej i wewnętrznej. 7) „Powieść-rzeka” odznacza się powolnym biegiem akcji, która opiera się bardziej na powiązaniach przestrzenno-czasowych niż na łańcuchu zdarzeń przyczynowo- skutkowych. 8) Epicka rozlewność narracji podkreśla założenia strukturalne „roman-fleuve”. Za „powieści-rzeki” uznano również 2 cykle powieściowe wydane we Francji w latach 1947—1961, a mianowicie: Ph. Hériat, La Famille Boussardel i E. Barbier, Les gens de Mogador. W rozważaniach na temat wpływu epoki, w której żyją i tworzą autorzy „roman-fleuve”, na powstanie i ukształtowanie artystyczne omawianej odmiany powieściowej zwrócono uwagę na zbieżność założeń „powieści-rzeki” z filozoficznymi kierunkami witalistycznymi. Rozpatrując zagadnienie recepcji czytelniczej stwierdzono, że powieści typu „roman-fleuve” cieszyły się szczególnie dużą poczytnością w okresie międzywojennym; obecnie również można mówić o dużym zainteresowaniu utworami tego typu, chociaż kształtuje się ono rozmaicie w różnych krajach, wśród czytelników różnej płci i wieku. Nie przeszkadza to równoczesnemu zainteresowaniu, jakim cieszą się „małe formy” prozy. Trudno dać odpowiedź na pytanie, jak będzie się przedstawiać dalsza żywotność omawianej odmiany powieściowej. Biorąc pod uwagę, iż „powieść-rzeka” wykazała zdolność adaptacji do zmienionych warunków rodzinnych, potrzeb radia, telewizji i filmu — należałoby przewidywać dalsze jej istnienie. Można natomiast — w oparciu o znaną elastyczność struktury rodzajowej — liczyć się z możliwością modyfikacji pewnych cech strukturalnych „roman-fleuve”.