Problèmes concernant "le roman-fleuve". I: opinions de la critique au sujet du "roman-fleuve"

Abstract

W genologii istnieje szereg nazw, które nie zostały poddane weryfikacji w świetle nauki, co utrudnia posługiwanie się nimi zarówno w badaniach naukowych, jak i w nauczaniu. Sprawa "roman-fleuve” szczególnie zasługuje na uwagę, gdyż określenie to, używane często w okresie międzywojennym, nadal pojawia się zarówno w międzynarodowej nauce o literaturze, jak i w wydawnictwach popularnych, w prasie i radio — a nie jest używane jednoznacznie. Odpowiedzi domaga się przeto pytanie, czy w przypadku „roman-fleuve” mamy do czynienia z pseudonazwą genologiczną, sugerującą istnienie przedmiotu genologicznego, który w rzeczywistości nie istnieje — czy też może być mowa o przedmiocie genologicznym, a brak tylko właściwie sformułowanego pojęcia, stanowiącego myślowe odbicie jego całości strukturalnej. ź Artykuł omawia dotychczasowe stanowiska w sprawie „powieści-rzeki” na podstawie kilkudziesięciu wypowiedzi, przede wszystkim ze źródeł francuskich, polskich, angielskich i amerykańskich, W materiałach rosyjskich nie natrafiono na to określenie; w Niemczech jest ono znane, ale używane tylko wyjątkowo. Autor zastrzega się, że wobec kompletnego braku bibliografii przedmiotu prawdopodobnie nie udało się dotrzeć do wszystkich dostępnych źródeł. Materiały, które udało się zgromadzić, są to na ogół krótsze lub dłuższe wzmianki pochodzące z encyklopedii i słowników, podręczników i opracowań z zakresu teorii i historii literatury, monografii twórczości poszczególnych pisarzy i wreszcie z artykułów o charakterze publicystycznym. Ograniczono się w nich przeważnie do wymienienia jednej lub kilku cech „powieści-rzeki”, ewentualnie do wyliczenia utworów określanych nazwą „roman-fleuve”. W artykule wymieniono 13 cyklów powieściowych, w odniesieniu do których użyte zostało w krytyce omawiane określenie. Często autorzy wypowiedzi zajmują się problematyką „roman-fleuve” na marginesie rozważań na inne tematy, a w konsekwencji przedstawiają tylko niektóre aspekty interesującego nas zagadnienia. Jedyny artykuł poświęcony wyłącznie „powieści-rzece” (Li. Prorok, Wysychająca rzeka, „Świat 1949, nry 25 i 28) i zawierający wiele wnikliwych spostrzeżeń napisany jest w tonie lekkich niedzielnych rozważań dla czytelników popularnego czasopisma. Zasadniczo autorzy wypowiedzi zajmują dwa odrębne stanowiska. Jedni opowiadają się za uznaniem „roman-fleuve” jako odrębnej odmiany powieściowej, inni — a-jest ich niemało — kwestionują w ogóle celowość posługiwania się tą nazwą lub przynajmniej używania jej w odniesieniu do omawianych przez nich utworów. Podsumowując: przedstawione materiały wykazują dobitnie zarówno brak jednoznacznego, naukowo sformułowanego pojęcia "roman-fleuve”, jak i chaos panujący w dziedzinie prób ustalenia desygnatu nazwy (jego formy strukturalnej). Powieści uznane przez poszczególnych autorów wypowiedzi za „powieści-rzeki” to przede wszystkim długie cykle powieściowe o wolnym biegu akcji, posiadające jednak znaczne różnice w doborze i powiązaniu elementów strukturalnych (jak np. M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, i J. Galsworthy, Saga rodu Forsytów, lub J. Romains, Ludzie dobrej woli, i M. Dąbrowska, Noce i dnie). Stąd wniosek, że określenie „roman-fleuve” — „powieść-rzeka” posiada charakter wybitnie metaforyczny, na co zresztą wskazuje samo brzmienie. Zapowiedziany dalszy ciąg artykułu poświęcony będzie rozważaniom, czy uznać „roman-fleuve” za specyficzną odmianę gatunkową, a w wypadku pozytywnego stanowiska — próbie charakterystyki struktury „powieści-rzeki”.