Thomas Mann's "Doctor Faustus" - a contribution to the studies of musical facts in literature

Abstract

Praca niniejsza składa się ze wstępu, dwóch podstawowych części i dopełnienia. We wstępie wspomniano o genezie pracy i trudnościach związanych z badaniami pogranicza dwóch sztuk oraz ustalono pojęcie i zakres terminu „fakt muzyczny”. „Fakt muzyczny” oznacza tu wszelkie zjawisko muzyczne, fakt z dziejów muzyki, pojęcie muzykologiczne oraz wrażenie wywołane przez określony utwór muzyczny — jeżeli wspomniane tu zdarzenia, przedmioty, pojęcia i procesy stały się w jakikolwiek sposób elementem dzieła literackiego. Treścią części pierwszej pracy jest wyodrębnienie i przegląd potencjalnych stanowisk, możliwych do zajęcia przez badaczy literatury i muzyki. Wyodrębniono trzy zasadnicze stanowiska: 1. Badania związków strukturalnych; 2. Badanie funkcji w aspekcie autonomicznym i heteronicznym; 3. Badanie związków zewnętrznych, inspiracji. Pierwsze stanowisko zasadza się na badaniach metastrukturalnych przy maksymalnym sprecyzowaniu i sformalizowaniu przedmiotu badania i toku badawczego. Będzie to swoista analiza porównawcza struktury utworu muzycznego i literackiego. Zwrócono uwagę na możliwość zastosowania tu ogólnego aparatu pojęciowego logiki matematycznej, teorii informacji i cybernetyki. Badanie funkcji spełnianych przez „fakt muzyczny”, istniejący w dziele literackim w ten lub inny sposób, można prowadzić, jak się wydaje, w dwóch zasadniczych kierunkach. Po pierwsze jako analizę opartą na założeniach ogólnej teorii znaku, po drugie na przykładzie konkretnego utworu literackiego — jako analizę funkcjonalną wielorako pojmowaną. Funkcje spełniane przez fakt muzyczny zależeć będą od aktualnie przypisywanych mu właściwości i od tego, do jakiej warstwy utworu literackiego będziemy go odnosić. Trzecie możliwe do zajęcia stanowisko polega na wykrywaniu i badaniu relacji istniejących między różnymi .,„faktami muzycznymi” wcielonymi w utwór literacki a szeroko pojętym kontekstem społecznym ich genezy, trwania i przekształceń w rzeczywistości pozaliterackiej. Wyodrębnione tu postawy badawcze nie występują na ogół w postaci czystej. Część druga pracy wypełniona jest rozważaniami na temat niektórych funkcji spełnionych przez fakty muzyczne w Doktorze Faustusie, a także uwagami o muzycznej strukturze tej powieści. Mowa jest o różnych przejawach kontrapunktu, który uwzględniając pewną licencję semantyczną, uzewnętrznia się raz w spięciach czasowych (retrospekcyjny czas narracji, przeciwbieżny mu czas fabularny i pozapowieściowy czas historyczny), to znów w zderzeniach i kontrastach treściowo- fabularnych, czy też objawia się interwałami spięć w sferze generalnej interpretacji utworu, jego wymowy filozoficznej i ideowej. Na podobnej zasadzie mówi się o harmonii i enharmonii, która stanowi jakby formalny aspekt wieloznaczności i symbolizmu treściowego. Wyróżniono tu przetworzenia enharmoniczne proste i uwikłane i określono ich specyfikę, a także stopień przyjętej licencji semantycznej. Wskazano również na możliwość ujęcia w kategoriach kompozytorskich pewnych zabiegów autorskich, jak np. procesu racjonalizacji i uprawdopodobnienia psychologicznego fenomenu genialności. Zwrócono także uwagę na sprawę symbolizmu muzycznego i nawarstwień problematyki muzycznej. Dzieło Manna zyskało tu ogólną interpretację uwzględniającą stosunek Manna do muzyki i konfliktów współczesnego świata. Dzieło to przez swą wielostronną wymowę i tragizm stało się artystycznym wcieleniem idei antynomiczności i nieustannej niedookreśloności naszego czasu. Jest konstrukcją otwartą, która nie może i nie powinna być skończona, chyba że na zasadzie gestu poety — świadomie przyjętej metafory. W tym też symbolizmie i niedookreśloności znajduje swe uzasadnienie dołączone do pracy uzupełnienie jako swobodnie pojęta część trzecia: cytowany wiersz A. Słuckiego pt. Leverkühn (oraz słowa J. Przybosia o metaforze),